Lesbók Morgunblaðsins - 03.10.1954, Blaðsíða 2

614
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
þann miðdepil hans utan við okkur,
sem átti að stjórna hræringum
heimsins. En sá miðdepill sem er
orkugjafinn í bókmenntum ein-
hvers lands, er alltaf innan lands,
enda þótt hugmyndirnar komi ann-
ars staðar að. Á dögum Snorra var
Reykholt þessi orkugjafi, í umróti
tímans og umrótinu í hans eigin
sál. Reykholt var miðdepillinn í
þeim hring, er náði umhverfis
landið. Snorri var aflgjafinn, eigi
aðeins á stjórnmálasviðinu, heldur
einnig á hinu andlega sviði. Fram-
ar öllum öðrum var hann bundinn
því gamla, einkum hinum gömlu
listformum, eins og sjá má á Eddu
hans. Framar öllum öðrum var
hann brautryðjandi hins nýa tíma,
eins og sjá má á mesta listaverki
hans, Heimskringlu.
Eftir hans daga var ekki lengur
einn bókmennta miðdepill í land-
inu, heldur tveir: Hólar og Skál-
holt. Þeir staðir voru brennidepl-
arnir í þeim sporbaug, sem um-
lykur list miðaldanna og siðbótar-
innar.
Eftir siðbótina fölnaði hin raun-
verulega og táknræna þýðing þess-
ara menntasetra og bræddist sam-
an í eitt, biblíutrúna, sem vcr get-
um táknað með þeim Hallgrími
Péturssyni og Jóni Vídalín. Eða
eigum vér, af því að vér erum á
þessum stað, heldur að taka and-
stæðurnar, er þá höfðu skapazt,
öðrum megin Egil Skallagrímsson,
hinum megin Hallgrím Pétursson?
Vér vorum fyrir skemmstu í Saur-
bæ og nú erum vér í Borgarnesi.
Þessir staðir geta táknað: sögu og
biblíu. Það urðu hinir nýu brenni-
deplar í þeim sporbaug er umlukti
andlegt líf á íslandi og sameinuðust
síðar raunverulega og táknrænt í
séra Matthíasi.
En ég verð einnig að nefna ann-
an mann, Einar Benediktsson. Upp
af ígrundan hans og hugsjónaeldi
v er sprottin ljóðlist, sem jafnframt
er hvöt til dáða. Ég fann þetta bezt
í gær, þegar ég var á leið til Skál-
holts, Odda, Hlíðarenda og Berg-
þórshvols og sá hinar hraðstígu
framfarir, sem orðið hafa síðan Is-
land fekk fullveldi, hvernig þjóðin
er eins og að leggja landið undir
sig að nýu, hefja nýtt landnám,
hvernig hún ræktar, ræsir fram,
leiðir rafmagn um allt, notar trak-
tora, fólksbíla og flutningabíla,
byggir gróðurhús og iðnfyrirtæki.
Mér lá við að gleyma sögulandinu,
þegar ég horfði á hið nýa ísland.
En þá varð mér hugsað til Einars
Benediktssonar og kvæðis hans
„Dettifoss“. Mér varð hugsað til
þess á hversu merkilegan og spá-
mannlegan hátt sameinaðist í sál
hans skáldskapur og iðnaður, nátt-
úrufegurð og notkun náttúruafla.
Þegar ég ók yfir hinar miklu víð-
áttur Suðurlands, þar sem jörðin
bíður aðeins eftir plóginum og at-
orkusömum höndum, til þess að
þar rísi hver bóndabærinn við ann-
an, varð mér hugsað til Rússlands
eftir byltinguna, til Ukraine og
fólksins sem hófst handa um að
rækta jörðina og afla sér daglegs
brauðs. Og mér varð hugsað um
hinar nýu bókmenntir Rússlands,
sem spegla þetta, hvetja, en bera
stundum keim um of af uppeldis-
fræði. Þessar bókmenntir hafa mér
þótt merkilegar þegar ég hef borið
þær saman við sérhyggjuna og sál-
hyggjuna í vestrænum bókmennt-
um. í bók sem heitir „Rusland bag
Stalin“ hef ég reynt að skýra þess-
ar bókmenntir og hvað þær hafa
til brunns að bera. En nú er þetta
efni hálfu merkilegra síðan Ilja
Ehrenburg reis upp gegn ein-
strengingsskapnum og utan að
komandi afskiftum af skáldskapn-
um. Markmið hins nýa skáldskapar
er þetta, að bókmenntirnar eigi að
vera fyrir alþýðuna. Danska skáld-
ið Jeppe Aakjær hefur orðað það
á þessa leið:
Fra Folket vi kommer,
til Folket vi gaar,
dets Lykke skal være vor Lov.
Nú er ég vestrænn maður en ekki
kommúnisti. Skipulagið bak við
járntjaldið er í höfuðatriðum —
einkum um frelsið, frelsi einstak-
lings og þjóðar — algjörlega gagn-
stætt því, sem ber uppi og þroskar
vestrænan anda og gáfur. Vér verð-
um að leysa vor eigin vandamál í
samræmi við þjóðmenningu vora,
samræma frjálsræði og félags-
hyggju, og jafna svo meðal vor að
það rætist sem danska skáldið
Grundtvig kvað:
Da har i Rigdom
vi drevet det vidt,
naar faa har for meget
og færre for lidt.
En vér getum lært af bókmennt-
um Rússa, að þær og þjóðin á að
vera eitt. Af þjóðlegum ástæðum
hefur þetta alltaf verið svo á ís-
landi. Kvöldvökurnar, heima-
fræðslan og rímurnar tengdu þjóð
og bókmenntir saman. En stundum
gat það þó komið fyrir að um
árekstra væri að ræða, enda þótt í
hlut ætti skáld, sem kváðu sig inn
í hjartá þjóðarinnar, eins og þeir
Bjarni og Jónas gerðu. Þeir höfðu
báðir dvalizt við háskólanám í
Kaupmannahöfn. Þeir gleymdu Ts-
landi aldrei, og það varð þeim enn
hjartfólgnara meðan þeir voru í
Danmörk. En skildi Bjarni Bólu
Hjálmar þegar hann kom til hans
í fyrsta sinn, ákærður fyrir þjófn-
að og íkveikju? Eða skildi Jónas
Sigurð Breiðfjörð þegar hann réð-
ist á rímurnar í Fjölni með álíka
ofsa og Guðbrandur Þorláksson
væri þar sjálfur kominn?
Ég óska hinni ungu íslenzku
skáldskaparlist að hún tapi ekki út-
þránni, sem var undiralda fornbók-
menntanna. En hún má ekki heldur
tapa heimþránni, leiðinni inn á við,
þar sem hún finnur samhljóm og