Morgunblaðið - 20.05.1982, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 20. MAÍ1982
65
einnig andleg verðmæti þeirra
deyja," segir hún í grein frá 1930.
Hún líkir þeirri hugsun við tré,
þar sem ræturnar eru slitnar.
Hvorki getur það grænkað, né bor-
ið blóm og ávexti.
1931 gaf hún út greinasafn á
þýsku undir heitinu: „Begegnung-
en und Trennungen. Essays úber
Christentum und Germanentum".
Þar bendir hún á að þar sem lífs-
viðhorf efnishyggjunnar ríki,
missi sál einstaklingsins gildi sitt.
Kristindómurinn einn sé forsenda
frelsis og samhyggju.
Á afmælisdegi Sigrid Undset
verður mikil hátíð í heimabæ
hennar, Lillehammer. Líkneski
hennar við Stórgötuna og gröf
hennar á Mesnalien verða blómum
skreytt, en í kaþólsku kirkjunni
prédika bæði kaþólskur og lúth-
erskur biskup. Hápunktur hátíða-
haldanna verður kvöldvaka í Mai-
haugen, hinu fræga útisafni, sem
Anders Sandvig stofnaði til að
bjarga gömlum byggingum úr
Guðbrandsdalnum. Safnið kom til
Maihaugen 1902.
Á þessum fagra minningarstað
talar prófessor Daniel Haakonses;
Liv Dommersner les úr verkum
Sigrid Undset, og Mentz Schul-
erud tengir atriðin saman. Hinn
þekkti Nansen-skóli (humanistisk
akademi) í Lillehammer sér um
Sigrid Undset-viku 18. — 23. maí
með fyrirlestrum eftir marga af
okkar fremstu Sigrid Undset-sér-
fræðingum; en í Ósló verður af-
mælishátíð í vikunni á undan, 20.
maí.
Sigrid Undset gisti ísland 1931
og hitti þá m.a. Stefán frá Hvíta-
dal, sem gerðist kaþólskur ári áð-
ur en hún, en Stefán var biskupað-
ur 28. september 1924 með Halldór
Kiljan Laxness sem guðföður. Sig-
rid Undset gaf Stefáni eina af
bókum sínum með áritun; en sú
bók hefur týnst úr eigu Stefáns.
Gaman væri ef hún kæmi einhvers
staðar fram aftur. Sigurður Nor-
dal prófessor, sem einnig hitti
Undset, sagði að hún hefði haft
miklar mætur á Guðmundi góða.
Líklega eru enn uppi íslendingar
sem hittu hana að máli og gætu
bætt við ýmsu um kynni sín af
þessari frægu skáldkonu. Það gæti
þá komið á prenti, t.a.m. hér í
blaðinu.
Sigrid Undset andaðist árið
1949.
Asker, í maí 1982.
Sigrid
Eftir Nanna
Ebbing
I sjálfsævisögulegri bernskulýs-
ingu „Ellefu ár“ segir Sigrid Unáet
frá því, að hún hafi lesið fyrir föð-
ur sinn á sjúkrabeði hans úr Is-
lendingasögunum — og á íslenzku.
Þegar hún hnaut um eitthvað það,
sem hún skildi ekki, skýrði faðir-
inn það fyrir henni, orðin og þær
hugsanir, sem að baki lágu. Og
síðan hélt hún ótrauð áfram, að
því er hún segir.
Islendingasögurnar vöktu
ímyndunarafl og örvuðu það, en
barn las hún einnig norræn ljóð.
Sum voru svo falleg, að hún
gleymdi öllu öðru. Þar á meðal er
Dánarkvæði Hjálmars.
Ellefu ára sté hún inn í undra-
heim Islendingasagna og hvarf
þaðan aldrei til fullnustu. Þegar
hún var í útlegð í New York á
stríðsárunum og var þar einn
merkasti fulltrúi Noregs á menn-
ingarsviðinu, skrifaði hún langa
grein sem hét „Bók, sem markaði
tímamót í lífi mínu“. Svo mikil-
væg taldi hún kynni sín af Njálu
hafa orðið.
Hún hafði fundið Njálu innan
um lúnar og henni óþekktar bæk-
ur í bókaskáp afa síns. Hún fór
með hana afsíðis til að lesa hana.
„Eg átti mér ekki aðra ósk en þá
að fá að vera í friði með þessa bók
sem opnaði mér nýjan, dásamleg-
an og raunverulegan heirn," segir
hún.
Það var sem sagt íslenzk ætt-
arsaga sem varð upphafið að
heimsfrægð Sigrid Unset. í ætt-
arsamfélagi Islendingasagnanna
sótti hún innblástur í söguna um
„Ólaf Auðunsson". Ættarsögurnar
hefðu hvergi getað orðið til nema í
samfélagi frjálsra manna, sem
voru tengdir jörðinni sem þeir
yrktu af ástríðu, en nauður og fá-
tækt rak þá oft og einatt í reisur
um þvera og endilanga Evrópu, þá
sinntu þeir kaupmennsku, lögðust
í víking, gerðust seinna pílagrímar
og námsmenn.
„Ættarsögurnar eru hvorki
germanskar né norrænar" þær eru
heldur ekki norskar, þær eru ís-
lenzkar og samdar af íslenzkum
rithöfundum á Islandi."
Ef mælistika yrði lögð á list-
rænt gildi sagnanna telur Sigrid
Unset að sagan um Hrafnkel
Freysgoða sé gimsteinn þeirra.
„Mér persónulega eru sögurnar
um Hörð Grímkelsson og Gísla
Súrsson einna hjartfólgnastar —
þær eru svo fagrar og þó svo nöt-
urlegar," sagði hún. Og hún hafði
myndað sér skoðun á hverri per-
sónu sagnanna og lýsti henni í
fáum orðum.
í „Siðaskipti í Noregi" (1936)
gerir hún, af sinni alkunnu ná-
kvæmni, grein fyrir tilurð ása og
segir frá því hvernig og hvar guðir
voru blótaðir á landnámsöld. Og
víða hefur hún bent á þá miklu
þýðingu sem bókin fékk, hinn nýja
menningarþátt sem fylgdi í kjöl-
far kristninnar. Og á Islandi varð
móðurmálið ritmál, ekki latína
eins og í öðrum löndum.
Sigrid Unset var gædd óvenju-
legum hæfileikum til að lifa sig
inn í tíma íslendingasagnanna og
miðaldirnar ekki síður. Hún bend-
ir á, að hinir gömlu frásagna-
meistarar hljóti að hafa verið
barngóðir. Þeir hafi skynjun á tali
barns og hvernig barn túlki at-
burði og gerðir út frá sjónarhóli
sínum.
Hversu qft hugur Sigrid Unset
leitaði til íslands veit enginn, en
hún ól þá von í brjósti, að komast
þangað — árum saman. Þó kom
alltaf eitthvað uppá, þegar hún
hafði hugsað sér að leggja af stað.
Hún var bundin yfir börnum og
alls konar samningum, en þó er
það 15. júlí 1931, að hún leggur
upp frá Björgvin á Nóva og hafði
drengina sína, Anders 18 ára og
Hans 12 ára, með sér.
Fyrsti viðkomustaður bátsins
var Akureyri. Nóva fór umhverfis
landið í ferðinni og var samtals í
íslandsferðinni í 24 daga. Þegar
báturinn kom til Akureyrar höfðu
menn komist á snoðir um, að Sig-
rid Unset væri um borð og þyrpt-
ust því margir niður á höfn — þar
sem annars staðar — til að sjá
skáldkonunni bregða fyrir, en Is-
lendingar sem eru mjög bókelskir
og mikið lesnir höfðu dálæti á Sig-
rid Unset.
„Hvarvetna var hún hyllt,“
sagði Sigurður Nordal prófessor í
bréfi til mín. Á einum stað voru
henni færð að gjöf tvö falleg
lambsskinn, sem prýddu allar göt-
ur síðar stofuna heima í Bjerne-
bæk við Lillehammer.
I fylgd með Sigurði Guðmunds-
syni skólameistara á Akureyri fór
hún um sögustaði norðanlands.
Hvar sem hún kom fundu menn
þekkingu hennar á þeim atburð-
um, sem voru tengdir viðkomandi
stöðum. Já, hún þekkti söguna svo
vel, að skólameistarinn taldi það
tryggara að hressa upp á kunnáttu
sína í Víga Glúms sögu, áður en
hann hélt af stað sem leiðsögu-
maður hennar. Hann vildi heldur
vera sá sem gaf en sá sem tók,
þegar þau töluðu um sögustaði,
sagði hann síðar.
Þegar haldið skyldi suður á bóg-
inn komu Sigurður Nordal og kona
hans og fóru með henni um héruð
og víða voru teknir aukakrókar.
Það er ekki ofmælt að kalla ferð
hennar pílagrímsferð. Fyrst hafði
leiðin legið að hinu forna bisk-
upssetri að Hólum í Hjaltadal, þar
sem Jón Arason hafði setið. Sú för
varð henni eitt mesta ævintýri
allrar ferðarinnar. Stórbrotið
landslag Skagafjarðar, þar sem
hann skein við sólu umlukinn há-
um og svipmiklum fjöllum var það
fegursta og tignarlegasta sem hún
sá í náttúrunni og hún hafði sér-
stakt yndi af því að skoða öll þau
skrautlegu blóm sem uxu villt um
holt og móa, enda bjó hún yfir
ágætri þekkingu á grasafræði.
Hún kom í Skálholt, þar sem
hafði verið mesta lærdómssetur á
íslandi til forna. Og auðvitað vitj-
aði hún bæjar Egils Skallagríms-
sonar, Borgar á Mýrum og hún
kom í Reykholt, þar sem Snorri
hafði setið.
Þær hlýju og glæsilegu móttök-
ur sem hún fékk alls staðar, gest-
risni og vinsemd sem allir sýndu
henni, yljuðu henni um hjartaræt-
ur. Þegar til Reykjavíkur kom var
henni haldið mikið samkvæmi á
Hótel Borg og hún sæmd riddara-
krossi Fálkaorðunnar. í ræðu þar
kom fram, að hún væri sá erlend-
ur höfundur, sem ætti stærstan
lesendahóp á íslandi. Hún sýndi
skýrar og betur en nokkur annar
djúpan skilning á sögu íslands og
þjóðlífi, var sagt í ræðu.
Hún var spurð um það, hvenær
hún hefði lært íslenzkú. „í sann-
Icika sagt man ég það ekki. í stað-
inn fyrir að taka venjulegar bæk-
ur úr skápnum hans pabba, sem
pabbi sagði reyndar að forheimsk-
uðu okkur, tók ég kjarnmeiri bæk-
ur. Fyrsta íslenzka bókin, sem ég
las var Flateyjarbók, síðar urðu
það Islendingasögurnar annað
hvort á norsku eða íslenzku."
Meðan hún dvaldi á íslandi kom
hún mörgum á óvart með því að
sýna þekkingu á málum, sem voru
ofarlega á baugi á íslandi á þeim
tíma. Hún fagnaði að Islendingar
sýndu hugrekki í að hefja stór-
kostlegar framkvæmdir í nýrækt
lands og uppgræðslu. Með skörpu
innsæi sínu hefur hún kannski séð
inn í framtíð íslands. Hún sagði í
kveðjuviðtali, að hún óskaði þess
að Islendingum auðnaðist að
standa vörð um allt sem ætti rót í
hinu þjóðlega. Og hún sagði:
„Verndið gróðurinn."
17. ágúst kom hún aftur til
Björgvinjar.
Islandsferðin skipti engum
sköpum á rithöfundarferli hennar
og varð tæplega upphaf að neinu
nýju, en minningar úr íslands-
ferðinni voru henni alla tíð gleði-
efni.
Á stöku stað bregður fyrir
leiftrum. I greininni, sem áður var
minnst á og hún skrifaði í Banda-
ríkjunurn, fylgir lesandi henni yfir
breiður Islands á þekkta staði,
sem henni þótti vænt um, svo og
öllum þeim, sem unnu íslend-
ingasögunun. Hún var afburða
leiðsögumaður inn í sagnanna
heim og lýsingar hennar greinar-
góðar í hvívetna.
Og síðast en ekki sízt var hún
tryggur og þakklátur aðdáandi og
vinur bræðraþjóðar Noregs úti í
miðju Atlantshafinu, þjóðarinnar
sem í blíðu og stríðu varðveitti
sérstæða og dýrmæta bókmennta-
arfleifð sína, órofna frá tíma ís-
lendingasagna til atómaldar.
lega á hörund okkar, eins og Koli
sjálfur væri að þukla á okkur með
fingurgómunum, rétt til þess að
minna okkur á, að hann léti sér
nægja að þreifa fyrir sér að þessu
sinni, en einhvern góðan veðurdag,
þegar við ættum okkur einskis ills
von, mundi hann skyndilega
kremja okkur undir sér. Eg starði
oft á svartgljáandi kolalagið í
gulrauðum bjarma kertaljósanna
okkar og hugsaði með mér, að
þetta væri kannski sorgarbelti
jarðarinnar, nú værum við að
hrifsa það af henni til þess að
brenna því, en hún hygði á hefnd-
ir, þar sem hún horfði á okkur
hálfluktum augum. Mér tókst
aldrei að sigrast á þessum geig og
kvíða meðan ég vann í námu.“
Grænn varstu, dalur er örlaga-
saga eins og bækur af þess tagi
eru stundum nefndar. Gildi henn-
ar er m.a. fólgið í því að hún virð-
ist vera sönn, engin ýkjusaga. Af-
lestrar er bókin skemmtileg, enda
hefur hún komið út í meira en
fjörutíu útgáfum og vinsældir
hennar aukast sífellt.
Ólafur Jóhann Sigurðsson hefur
endurskoðað þessa útgáfu þýð-
ingar sinnar sem kom fyrst út
1949. Þýðingin ber því vitni hve
Ólafur Jóhann er með fádæmum
vandvirkur og orðhagur þýðandi.
Það er unun að lesa slíka þýðingu
og hún á sinn þátt i því að bókin er
meira en venjuleg skemmtisaga.
Enda gefur Mál og menning
Grænn varstu, dalur út í flokki
sígildra erlendra nútímaskáld-
sagna þar sem skartað er með höf-
undum eins og Ernest Heming-
way, John Steinbeck, Gabriel
Garcia, Marquez og Mikhail Bulg-
akof.
Á utanverðu
Snæfellsnesi
Bókmenntir
Jóhann Hjálmarsson
Arbók Ferðafélags íslands 1982:
Lýsing Snæfellsness frá Löngufjör-
um að Olafsvíkurenni.
Kinar Haukur Kristjánsson tók saman.
Kókarauki:
Yfirlit um jarðfræði Snæfellsness
eftir Hauk Jóhannesson.
Samantekt Einars Hauks
Kristjánssonar um Snæfellsnes
þeas. þrjá hreppa „á utanverðu
nesinu, að viðbættum sjálfum
Jöklinum", er einkum ætluð ferða-
mönnum. Einar Haukur getur
þess í formála að hann sé ekki
kunnugur á þeim slóðum sem
hann fjallar um „umfram það sem
gerist um ferðamenn, sem tíðum
hafa komið þarna“. Einnig segist
hann að mestu hafa farið eftir
skráðum heimildum.
Áreiðanlega vakir það fyrir
Ferðafélagsmönnum að í þessari
bók séu handhægar upplýsingar
um þann hluta nessins „sem mest
er sóttur af ferðamönnum sakir
náttúrufegurðar“ eins og Einar
Haukur kemst að orði. Því ber
ekki að neita að margir ferðamenn
leita undir Jökul til að njóta
kyrrðar og hvíldar frá önnum
borgarlífs. Frést hefur líka af
ýmsum kynlegum sendiboðum frá
Alheimsviskunni, innlendum og
erlendum, sem telja að undir Jökli
sé að finna svör við lífsgátum eða
að minnsta kosti kraft til að glíma
í alvöru við þær. Minnst snortnir
af þessu hafa víst Snæfellingar
sjálfir orðið.
Einar Haukur Kristjánsson
vitnar mjög til skráðra heimilda
og er það ekki nema eðlilegt. Hann
er maður ágætlega lesinn í forn-
um sögum um Snæfellsnes og
ýmsan þjóðlegan fróðleik af þeim
slóðum þekkir hann vel. Eins og
hann segir sjálfur er þess ekki að
vænta „að ný eða áður ókunn
sannindi sé að finna í ritinu". Þess
má geta að Einar Haukur er
Snæfellingur að ætt, fæddur að
Ytra-Skógarnesi í Miklaholts-
hreppi.
Af fornum bókum sækir Einar
Haukur margt til Bárðar sögu
Snæfellsáss og Víglundar sögu, af
nútímahöfundum virðist hann
þekkja einna best þá Halldór
Laxness og Ref bónda. Saga Sig-
urðar Breiðfjörð (að mestu sögð af
Sverri Kristjánssyni) er rifjuð
upp, enda bjó Sigurður á Gríms-
stöðum í Breiðuvíkurhreppi og
fékk þar heldur betur að kenna á
mannlegum fordómum. Þegar
hann fluttist þaðan orti hann vís-
una: „Fjórum sinnum lét ég ljá/
leiðar þúfur rota,/ aldrei vaxi á
þeim strá/ eigendum til nota.“
Þetta hefur ræst.
Það er mjög notaleg leiðsögn að
ferðast með Einari Hauki Krist-
jánssyni um hreppana þrjá.
Hefðbundinn frásagnarmátinn
kemur ekki í veg f.vrir það að Ein-
ar Haukur skjóti inn ýmsu smá-
legu sem lífgar, sumt af því hefur
undirritaður lesandi ekki vitað áð-
ur og þykist fróðari á eftir. Feikn-
armiklu er sleppt úr sögu hrepp-
anna eins og vonlegt er í ekki
stærri bók og á köflum orkar val
efnis tvímælis.
I kaflanuni um Sna»fellsjökul
stendur: „Enginn skyldi leggja á
Snæfellsjökul né nokkurn annan
jökul öðru vísi en hafa góð sólgler-
augu með í farteski sínu.“ Þessari
orðsendingu höfundarins er hér
með komið til skila.
Bókarauki Hauks Jóhannesson-
ar: Yfirlit um jarðfræði Snæ-
fellsness er góð viðbót.
Myndir eru margar, en þó kveð-
ur mest að þeim Grétari Eiríks-
syni og Páli Jónssyni í hópi
myndasmiða. Þeir hafa unnið verk
sitt vel og er Ijóst að starf þeirra
l'eggja hefur verið mjög í þágu
þess að auka gildi bókarinnar. Jón
Karl Snorrason hefur tekið nokkr-
ar góðar mymlir úr lofti.