Morgunblaðið - 19.10.1951, Blaðsíða 7

\1 O R G V N B L A ÍH #>
7
í Tíistudagur 19. október 1951
Lýsír sfuðningi vi5 sfjérnina
Persakeisari ljet álit sitt lengi ekki í ljós í sambandi við olíudeilu Persa og Breta. En í hásætis-
ræðu sinni, er hanu setti persneska þingáð, lysti hann yfir fulliun Stuðningi sinum við' þj(>ðnýtingu
olíuiðnaðarins í landinu. — Myndin er tekin við það tækifæri.
ión Björnsson skrifar um:
BÓKMEIMMIR
FÆREYSKAR SAGNIR OG
Æ\ANTÍFvI
Pálmi Hannesson og Theo-
dóra Thoroddsen sneru á ís-
lensku, — Bókaútg. Norðri
FÆREYINGAR eru sú af nor-
rænu ft ændþjóðunum, sem okk-
ur er næst og nákomnust. .Ætla
mætti því að liáin samskipti
hefðu jafnan verið milli þessara
þjóðn, þar sem svo margt er líkt
með þeim í atvinnuháttum og
menningu. Því fer þó fjarri, að
'svo hafí verið. Allur almenningur
hjer á iandí hefur haft sáralííil
kynni af þessum frændum okkar.
Þeirra er sjaldan getið í þlöðun-
um, og þeir eru víst teljandi, sem
hafa nokkra hugmynd um hvern-
ig stjórnarháttum í Færeyjum er
varið. Þá sjaldan blöðin hafa flutt
fregnir þaðan, hafa þær venju-
lega komið frá Danmörku, og að
því er stjórnmálum viðvíkur,
hafa þær oftast verið mótaðar af
‘dönskum viðhorfum. Svúpuðu
imali gegnir um þekkingu okkar
á færeyskum bókmenntum. Að
vísu hafa tvær eða þrjár skáld-
isögur eítir Færeyinga komið í
islenskum þýðingum á síðustu
árum. En það er hvergi nærri
nóg. Færeyingar hafa átt mörg
góð ljóðskáid, og nægir að nefna
foræðurna Djurhuus, sem báðir
eru í röð besíu Ijöðskalda. Eins
og kunnugt er líkist færeyskan
íslensku svo mjög, að hver maðal
greindur maður skilur hana á
bók. Það er því undarlegra að
ekki skuli vera unnt að ná í eina
einustu færeyska bók í bókabúð-
um hjer. Er það tæplega vansa-
laust fyrir aðrh eins bókmennta-;
þjóð og við crum.
Fære.vingar eru sjötta norræna
þjóðin, þó að þeir hafi verið amt
í Danmörku fram á síðustu ár, er
þeir fengu takmarkaða heima-
stjóm. Þeir eiga ekkert sameigin-
legt með Dönum framar öðrum
Norðurlandaþjóounum. Þetta
hafa ýmsir víðsýnir menn í Dan-
mörku skilíð, og talað drengilega
máli þeirra hjá þjóð sinni. En
því minnist jeg á þetta, að mjcr
kom í hug dagskrá-Norrænu fje-
laganna í útvarpinu á dögunum,
þar sem Færeyingar voru ekki
neíndir á nafn, fremur en þeir
væru alls ekki til, Hvers eiga þeir
að gjalda? Er það ekki einmitt
aðalhlutverk þessa fjelagsskap
ar, að stuðla nð gagnkvæmum
kynnum Norðurlandaþjóðanna?
Ríkistengsl ættu ekki að skipta
niáli í því sambandi. Manni kern
ur rjett sem snöggvast til hugar;
að eitthv-að muni kannske vei>a
hæft í tali þeirra svartsýnu
manna, sem svo mjög var deilt á
i útvarpsdagskrá þessari, að full
jnikið bæri á skálaræðum í þess-
um fjelagsskap!
Hjer er ekki tækifæri til að
rekja orsakir þess áhugaleysis,
sem ríkjandi er hjer á landi um
menningu og málefni frænda
okkar í Færeyjum. En ekki væri
það vansalaust, ef rjett skyldi
vera, það sem einstaka illkvitn-
ar sálir hafa haldið fram, að við
liðum af „stórveldiskompleksi“
gagnvart þeim þjóðum, sem
minni eru en við! En það er ein-
mitt smæð hinnar færeysku þjóð-
ar, sem verður til þess, að það
gengur kraftaverki næst, að
henni tókst að halda tungu sinni
og sjerstæðri menningu. gegnum
aldirnar. Færeyingar áttu enear
skráðar bókmenntir á máli sínu.
Kirkjumálið var danska, laga-
málið sömuleiðis, og kennslan í
skólunum fór mest megnis fram
á dönsku fram á næst síðasta
áratug. Færeyskt ritmál værð í
raun rjettri ekki til fyrr en á nítj-
ándu öld. Hjer voru því öll skil-
yrði til staðar, til þess að þessi
fámenna þjóð glataði þjóðerni
sínu. Hvað var það þá, sem fleytti
hertni yfir alla þessa örðugleika?
Því er fljótsvaráð. Þaö eru hinar
þjóðlegu bókmenntir. sem lifou
á vörum fólksíns öld fram af
öld, — danskvæðin. Þar scm Fær
evingar koffla saman til gleðskap
ar þykir sjáifsagt 'að dansa. Og
þjóðdans Færeyinga er alveg cin
stakur í sinni röð.
Færeyingar eiga ósköpin öl! af
danskvæðum. Sum þeirra eru
meira að seg.ja um íslensk efni,
svo sem Guanarskvæði, o. fh
Ljómur Jóns biskups Arasonar
liefur borist til Bæreyja tiitölu-
leéa snemma, og er notaður þar
sem danskvæði. Mörg af kvæð-
um þessum i’oru gefin út af Jó-
hannesi Patursson. Flest þeirra
eru geysilöng, mörg hundruð er-
indi, en eigi að síður kuflnu marg
ir þau utanbókar. — Auk. þjóð-
kvæðanna lifði urmull af þjóð-
sögnum á vörum fóiksins. Sagn-
imar eru ílestar tengdar við
raenn og viohurði fyrri alda, en
sumt er æviiitýri af erlendum
uppruna. Hinn góðkunni færeysj
fræðimaður, dr. ‘Jakob Jakobs-
son, safnaði þjóðsögnum úr eyj-
unum og gaf þær út á dönsku
um aldamótin. Nú hafa þau
Pálmi Hannesson rektor og frú
Theodóra Thoroddsen V'alið um
70 sögur úr safni Jakobsens og
þýtt á íslensku. Bókin er nýlega
komin á markáðinn og er um 200
siður í stóru broti. Henni cr skipt
í tvo höíuðhluta. í hinum fyrri
eru þjóðsögurnar, og íer langsam
lega mest fyrir þeim. Seinni hlut
inn er safn af ævintýrum. Fram-
an við bókina er ítarlegur fcr-
múli eftir Pálmá Hannesson. F.r
þar geið grein fyrir helstu ein-
kennum í þjóðlífi Færevinga,
sögu þeirra og bókmenntum. For
málinn er hinn íróðlegasti, eins
og vænta mátti, og allur frágang-
ur bókarinnar til íyrirmyndar.
Eins og getið er í formála, má
segja, að hinar færeysku þjóð-
sagnir sjeu fremur fábreyttar í
samanburði við íslenskar þjöð-
sögur. Þar vantar í raun og veru
heila flokka af sögum, sem al-
gengar eru hjer á landi. Flestar
sögurnar -eru um afreksmenn og
konur, sem vissu lengra nefi sínu.
Þarna eru nokkrar sögur frá
Tyrkjaráninu í Færeyjum. í
þessu safni mun og vera að finna
sögnina, sem Jörgen Frants
Jakobsen notaði sem uppistöðu
í hina frægu skáldsögu sína Bar-
bara, sem út kom á dönsku 1938
og varð þegar ein víðlesnasta
skáldsaga á Norðurlönduin.
Það er fengur að þvi, að hafa
fengið úrval þefta á íslensku.
Sögurnar gefa góða mynd af lífi
færeysku þjóðarinnar, eins og
það var fyrrum, og jeg trúi ekki
öðru, en að íslenskir lesendur
hafi ánaigju af að kvnna sjer
þcnnan þátt í menningarlifi þess
arar nánustu frændþjóðar sinnar.
AÐ VESTAN
Sagnaþættir og sögnr I.
Árni Bjarnason bjó til prent-
unar. Bókaútgðfan Norðri.
Það er. orðið mikið að vöxtum,
sem Vestur-íslendingar hafa lagt
til íslenskra bókmennta. En hjer
heima munu Ijóðskáldin þeirra
hafa átt mestutn vinsældum að
fagna, og svo suð\itað skáid-
sagnahöfundurinn góðltunni, Jóh.
Magnús Bjarnason.
Áhugi landa okkar vestanhafs
á þjóðlegum fræðum hefur einn-
ig yerið míkfll, en fæstum mun
þó hafa verið kunnugt tun, að
svo mikið lægi eftir þá á þessu
Sviði og safrt þetta' ber vott um,
og er það þó áðeins eití bindi af
mörgum. Lartgflestir af sagna-
þáttum þessum hafa áður vcrið
prentaðir á við og dreif i blöð-
um og tímaritum vestra, og eru
því í fárra manna höndum hjer
á landi, avo að full þarf var á
að safna þeim í eina heiid.
í bindi þessu er fjöldi sagna-
þátta um nafnkunna mcnn frá
fyrri öldurn. Um suma þeirra er
áðui" skrifað af öðrum, en í þátt-
um þessum er eigi að siður rnargt
nýtt. Svo er til dæmis um þátt
E! S. Wiums af Þonleifi skáldi
Þórðarsyni (Galdra-Leifa). Aðrir
þættir fjalla uxn sjerkennilega
menn. Skemmtilegastur finnst
mjer þáttur Otúels Vagnssonar,
cr Jón Kristjánsson færði i lctur.
Otúel var hraust.rnenni mikið ug
nokkuð forneskjulegur. Er því
ekki undarlegt, að sögur haíi
Framh. á bls. II,
Brjef:
Hvuð em
Hr. ritstjóri!
í MJÖG skilmerkiiegum ritdómi,
sem dr. jur. Einar Arnórsson rit-
aði i Morgunbiaðið 13. þ. m. Sim
Samtíð og sögu, V. bindi af safni
háskólafyrirlestra, ræðir hann
m.a. um fyrirlestur, sem jeg á í
safninu um „Vísindalegt þjóð-
fjelag“. Fellst hann á þá niður-
stöðu fyrirlestursins, að ekkert
þjóáfjelag geti verið „vísinda-
legt“, en telur hins vegar rjett
að skilgreina hugtakið „vísindi“
með nokkuð öðrum hætti en jeg
gerði. Þar eð hjer er um að ræða
atriði, sem máli skipta til rjetts
skilnings á grundvallaratriðum
varðandi hvers konar fræði og
ekki er ólíklegt, að ýmsir hafi
gaman að velta fyrir sjer, langar
mig til að fara úm þau fáeinum
orðum til viðbótar.
Jeg hafði skilgreint hugtakið
„visindi'* þannig, að þau væru
kerfisbundin viðleitni við að
svara spurningum, sem óyggi-
andi svar er eða á að vera til við,
þ.e. svar, sem verður sannað eða
afsannað með reynslu eða rök-
rjettri'hugsun, Nákvæmari skii-
greming — en eins að efni til —
er, að vísindi sjeu kerfisbundin,
gagnrýnin og hlutlæg ramtsókn á
hlutum, hugmyndum eða fyrir-
brigðitm í leit að staðreyudum,
sem gTundvalla megi á rökrjetta
ályktuti, er leiði til niðurstöðu
um sameigmlegt emkenni, reglu
eða lögmál.
Dr. Einar vill hins vegar telja,'
a'ð um ,,vísindi“ geti verið að
ræða, þótt sannleiksleitin sje
ekki ,,kerfisbundin“, og kerfis-
bundin sannleiksleit geti verið
„vísindi'/,' þótt ekki -verði ætlað,
að hún leiði til óyggjandi svars.
Síðan segir hann: „Viðleitnin
ein. leitin að sannleika, er ekki
vísindi, heldur sannleikurinn,
sem leitin kann að leiða til“.
Ekki áðeins síðan á dögum
Pílatusar, heldur allar götur frá
því, að mannkvnið tók að hugsa
áf skynsemi, heíur það greirtt á
um, hvað sje sannieikur. Mönn-
um er fyrir löngu orðið Ijóst,
hvers vegna skóðanir geta vérið
Skiptar um það .efni. Hugtakið
„saimleikuf“ hefur nefnilega ver
ið notað bæði um þær stað-
hæfingar, sem eru háðar skyn-
semisrökum. og hinar, sem grund
vallast á tilfinningamati. Það
héfur jöfnum hondum verið sagt
„satt“, að tvisvar sinnum tvcir
sjeu fjórir og að Njáll hafi verið
vitrari c-n Gunnar. Hugtakið
„vísindi“ er miklu yngra en hug-
takíð ..sannleikur-', og væri á-
stæðulaust og meira að segja ó-
heppilegt'að taka einnig að nota
orðið „vísindi" um sannleika,
jafnvel þótt það væri takmarka'ð
við þann sannIeik;L, sem lei-táð
hefur verið með rökrjettri hugs-
un bg er sannanlegur, enda væri
þá þorf á einhverju öðru orði íil
að tákna þá starfsaðferð, sem
beitt er við lausn vissra viðfangs-
efna ög samlcomulag er nú um
meðal heimspekinga að nefria
vísindi.
Ef skiigreiningu dr. Einars
væri fylgt, yrði að telja allar
rjettar eða sannar staðhæfingar
„vísindi", og allar sannaðar eða
sarmanlegar staðreyndir væru þá
éinni'g „vísindi“, hvernig svd
sern, að þeim hefði verið komist.
Sú staðhæfing, að strætisvagni
hafi verio ekið af Lækjartorgi
kl. 3 i morgun væri „vísindi",
Verkamáður, sem væri að grafa
grunn áð húsi og fyndi þar forn-
leif.ar af tilvitjun, væri „vísinda-
nru-.ður“. Er augijóít, að slík
notkun á þessum orðum væri
ekki heppileg.
Dr. Einar teliu' ,.vísindi“ geta
fc-ngist við úrlausn spurninga,
sem ekkert óyggjandi svar sje til
við og rökstyður það með dæm-
um rnn rannsóknir, sem vissu-
lega eru visindi, en hafa þó ekki
leitt til niourstoðu, svo sem rann-
sóknir nornenufræðinga á upp-
runa rúnaieturs 0g aldi i og heim
kynni Eddukc æða. Iíjer má auð-
vitað ekki blanda saman því,
hvort óygg.iandi svar heiur fur.d-
ist eða jafnvel, hvort líklegt sje,.
að það muni nokkurn tíma íinn--
ast, og hinu, hvort slíkt svar sjo
til eða hugsanlegt. Getur nokkur
verið í vafa um, að annaðhvort
sje rúnaletrið leitt af öðru staí -
rofi éða ekki og að niðurstaðart
væri sannanleg með reynsl-u eðr*
rökrjettri liugsun, ef hún fynd -
ist? Getur nokkur verið i vafa
mn, að Eddukvæðin sjeu úpp-
runnin einhvers staðar, og hljót v
þau ekki að hafa verið ort ein-
hvcrn tíma, fyrst þau eru til, svo
að einhver hlýtur aldur þeirrrw
að Vera? Þessum spurningunv
verður auðvitað að svara rieit •
andi, og emmitt vegna þess eriv
kerfisbundnar rannsóknir i.
þessu sviði vísindi. Við spuming -
unni um uppruna rúnaleturs og
aldur og heimkynni Eddukvæð.'v-
hlýtur m.ö.o. að vera til óyggj-
andi og sannanlegt svar, hvort
sem það finnst nokkurn tima eð:v
aldrei. Þess vegna er skipuletf
leit að slíku svari vísindi. VifF
fjölmörgum öðrum spurningunv.
er hins vegar ekki til slíkt svar^.
svo sem spurningum um, hvort
rúnaletrið sje „fagurt“ eða siða-
reglur Hávamála „góðar“. Þeg-
ar fjaiiað er uni þau efni, er ekk v
verið á sviði vísinda, heldur sið-
íræði og fagurfræði. Niðurstað*.
um það getur verið ,.sönn“ i
subjektivum skilningi, en húrv
getur ekki verið svo í objekrivii
merkingu, þ.e. þannig, að húiv.
hljóti að vera sönn iaugum allra.
Tvö hugtök cru kjarni þcs.-.w
máls: Annars vegar „sannleik-
ur“ og hins vegar ..kerfisbundirv
leit að sannleika, er verði sann-
aður eða afsannaður með reynsl v
eða rökrjettri hugsun". Jeg vjek
að því að framan, áð óheppilegt
væri áð taka upp annað heiti, þ.
e. „vísindi", á ,,sannleíká“, end:*.
er sanrilérkur margs konar. Hitt
hugtakið héfur hins vegar þurft
að skíra og það hefur hlotii?
nafnið „vísindí*4. Ýmsir láta heit-
íð að vísu einnig tákna niður-
stöðurnar, en mjer er óhætt a-5
fullj’rða, áð í þeim grundvallar-
atriðum nútíma heimspeki, serrv
nú eru kennd við háskóla í ná-
lægum löndum, sje það aldrek
nótáð til að tákna þær einar.
Vísindi 'tákna þannig Tarm-
sóknir, tilraunir, ef þær hafsw
þessi tvö einkerrni: 1) að ver%
kerfisbundnar með. einhvei-junv
hætti, þ.e. Tannsóknimar er.v
ekki vísindi, ef þær eru gerðar
samkvæmt einhverri happa- og
giappaaðfcrð, jafnvel þótt sú að-
ferð leiði í ljós einhvem sann-
leika. Það eru ekki vísindi a'F
geta úpp á lausn á gátu, þótt svo
iengi megi geta, að neínd sja-
rjett 1-ausn. Franskur heimspek-
ingur hefur sagt, að þótt vísindi
fialli um staðrevndir, sje safrv
staðreynda ekki fremur vísindi
en hrúga af steinum hús, þótt
hús megi hlaða úr steinum. 2ý
að fjalla um viðfangséfni. senw
óyggjandi svar cr-éða á að vera.
til við, þ.o. svar, sem ekki á aS
geta verið ágreiningur utn meðaA
sky'nsamra og dómbærra manna,
þegar það er íundið. Rannsóknir
verða ekki að vísindurri við þaS:
eitt að vera kerfisbundnar og
gerðar með rökriettum hætti, e£
þær í.ialla um viðfangsefni. sem
visindaleg lausn er ekki til á
(siðgæðisvandamál), eða uia
fjarstæður. Allar spurningar,
sem svarað er með þvi að beita
siðgæðismati, breytnireglu eða
trúarntæiikvarða, eru utan við
svið vísinda.
Niðurstoður ví.-.inda, — hvort
scm menn ncfna þær cimiig vís-
indi eða ftkki — eru að því leytj
frábrugðnar niðuv-stöðum sið-
fræði og allra þáíta hennar, aS
vísindimið-rstaðan er sannanlcg
og algild, en siðfræðiniðurstaö-
fn. háð inati eSa trú. Vísindi cru
í eðli sinu andhngnýt, gildislaua
(apraktisk). Niðurstaða þeiri:*.
getur verið, hvort sem er, gagxr-
lcg eða gagnslaus, og hún getur
ýmist eflt hið góða eða illa. E
siðfræði er hms vegar fjallað unx
Framh. á bis.