Lesbók Morgunblaðsins - 17.04.2004, Blaðsíða 10

10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 17. APRÍL 2004
V
illiöndin, það leikrit Ibsens
sem af öllum hans verkum
hefur hvað háðskastan und-
irtón og kalla má kómedíu
með harmrænan endi, hefst
að lokinni kvöldmáltíð í
húsi Werle iðjuhölds og
kaupmanns. Hákon Werle
bauð til veislunnar í tilefni af heimkomu Gre-
gers sonar síns sem annast hefur um skóg-
arhögg föður síns á fjöllum uppi síðustu sex-
tán til sautján árin. Nú eru tímamót því að
Werle hyggst kvænast frú Sørby, ráðskonu
sinni, og halda síðan sjálfur til fjalla með
brúði sinni en fela einkasyninum umsvif fyr-
irtækisins í byggð.
Loft er lævi blandið í þessu kvöldverð-
arboði þótt kátt sé á yfirborði og vart hafa
menn staðið upp frá borðum fyrr en Werle
imprar á því við son sinn að þrettán manns
hafi setið að kræsingunum. Ekki veit á gott
sem alkunna er af óheilla svikum þeim sem
þrettán manna borðhald boðar í ýmsum goð-
sögnum heimsins. Þetta minni hefur lifað
góðu lífi í ævintýrinu um Þyrnirósu og sög-
unni af brúðkaupi Heru og Seifs, en auð-
þekkjanlegast er það í kristnum menning-
arheimi í frásögn guðspjallanna af síðustu
kvöldmáltíð Krists með lærisveinum sínum,
goðsögninni um grundvallarsvik Júdasar sem
leiða til dauða guðs sonar. Þrettándi mað-
urinn til borðs í boðinu í Villiönd Ibsens heit-
ir Hjálmar Ekdal. Hann er kunningi Gregers
Werle frá æskuárunum og það er að und-
irlagi hans að Hjálmari er boðið í teitið.
Það verður fljótt ljóst að grunnt er á því
góða milli Werlefeðga. Gregers ber einkum
tvær syndir upp á föður sinn. Hann ásakar
hann um að hafa látið föður Hjálmars og
fyrrum félaga sinn einan bera ábyrgð á sam-
eiginlegu misferli þeirra í viðskiptum og
hann grunar hann um að hafa barnað Gínu
Hansen, fyrrum vinnukonu þeirra feðga,
meðan geðveik móðir hans lá banaleguna
hinum megin við vegginn. Gina þessi er nú
eiginkona Hjálmars Ekdal og Gregers telur
það sanna sitt mál að faðir sinn skuli hafa
greitt fyrir giftingu þeirra Ekdalshjóna með
því að útvega Hjálmari herbergi hjá Han-
sensmæðgum þegar Gina var orðin ólétt og
reiða síðan fram fé til að koma á laggirnar
ljósmyndastofu Hjálmars sem vart var flutt-
ur inn í sitt hosiló hjá þeim mæðgum áður en
hann fór að stíga í vænginn við Gínu. Heið-
veigu dóttur Gínu lítur Gregers Werle því á
sem hálfsystur sína, enda virðist stúlkan sú
hafa erft sjóndepru karls föður hans, og
finnst Werle yngra löngu tímabært að hið
sanna í þessu máli verði upplýst.
Ekki er borðhaldi í kaupmannshúsinu fyrr
lokið en Gregers Werle tekur til við að
spinna vef sinn eins og ill örlaganorn. Að
hans mati er hamingjan óhöndlanleg nema
lifað sé í sannleika, en sem frægt er þá er
Relling læknir, ein af aukapersónum Ibsens í
leikritinu, á öndverðu máli. Relling staðhæfir
semsé að sé lífslygin tekin frá meðalmann-
inum hverfi honum lukkan í þeirri sömu
andrá. Gregers lætur slík rök sem vind um
eyrun þjóta og áður en leiknum lýkur hefur
sannleiksást þessa hugsjónamanns orsakað
voðaskot Heiðveigar í eigin brjóst inni á loft-
inu þar sem villiöndin vængbrotna er geymd
innan um barrfallin grenitré og hálfvilltar
kanínur.
Það er því ljóst að táknheimur Villiand-
arinnar er óhemju auðugur og mætti rekja
margbrotnar tilvísanir leikskáldsins í goð-
sagnir og guðspjöll í þessu verki í hið óend-
anlega. Hér verður einkum dvalið við söguna
um svikin miklu sem kvöldmáltíðarminnið í
upphafi verksins undirstrikar. Í frásögnum
Nýja testamentisins af borðhaldinu í loftsaln-
um í Jerúsalem, sem búinn var hægindum og
til reiðu fyrir Jesú frá Nasaret til þess að
neyta páskamáltíðarinnar með fylgdarsvein-
um sínum, leikur enginn vafi á því hver það
er sem svíkur. Júdas Ískaríot er í því hlut-
verki og saga Júdasar var Ibsen svo hug-
leikin að hann setti saman ljóð um þennan
postula Krists þar sem skáldið, í lok kvæðis,
varpar fram þeirri spurningu hvernig saga
kristninnar og mannkynsins hefði þróast
hefði Júdas skirrst við að takast á hendur
það vanþakkláta verk að svíkja meistara sinn
í hendur æðstu prestanna.
„Ritningarnar hljóta að rætast“ er haft eft-
ir Kristi um þennan atburð, en hversdagslíf
meðalmannanna á öld Ibsens mótaðist ekki
af ritningunum heldur af ákvörðunum þeirra
sjálfra. Frá og með Darwin, eða kannski
fyrr, er ábyrgðin á örlögum einstaklingsins
ekki lengur í höndum almáttugs föður á
himnum heldur jarðneskra feðra og mæðra
sem gengur misjafnlega að rækja sitt hlut-
verk. Í þessum heimi misnota menn hver
annan og þó einkum konur. Það er eftir sem
áður ekki til neitt einfalt svar við spurning-
unni um það hver sé mestur svikari í Villi-
öndinni. Hið eina sem ljóst er um megininn-
tak þessa verks er að það snýst um svik
manna hvers við annan. Iðjuhöldurinn Werle
bregst veikbyggðri konu sinni og barnar
vinnukonuna sem hann einnig svíkur. Á
óþægilegu augnabliki lætur Hjálmar sem
hann kannist ekki við sinn eigin föður og
hafnar Heiðveigu litlu þegar hann fer að
gruna að hann sé ekki kynfaðir hennar. Gina
leynir dóttur sína faðerni hennar og Gregers
svíkst aftan að hálfsystur sinni og hrekur
hana út í göfgað sjálfsmorð þegar hún fórnar
sér á altari eigin ástar á Hjálmari sem hún
álítur föður sinn.
Fullorðna fólkið í lífi Heiðveigar, hinnar
saklausu jómfrúar verksins, er þess vegna
nær allt í hlutverki Júdasar gagnvart henni.
Fjölþættur lygavefurinn í lífi þessa fólks og
um leið hennar eigin verður Heiðveigu að
grandi. Goðsagnakennd fórn hinnar hreinu
meyjar á sér klassíska birtingarmynd í sög-
unni af Agamemnoni sem leiddi Ífígeníu
dóttur sína á fórnarstall til blessunar fyrir
grísku þjóðina. Goethe var einn sá höfundur
sem Ibsen hafði hvað mestar mætur á og í
leikriti sínu um Ífígeníu í Táris leitar Goethe
í þennan goðsagnaarf. Ífígenía „er hreinleik-
ans gyðja hjá Goethe“ og „hreint manneðli
getur eitt veitt friðþæging fyrir allar syndir“,
eins og Alexander Jóhannesson komst að
orði um eðli og gildi fórnar Agamemnons í
túlkun Goethe. Þótt Ibsen sé iðulega framar
öðrum stefnum bendlaður við raunsæi fer
ekki á milli mála að hann hreifst mjög af
þýskri rómantík og hugsæisstefnu og að
þessar hreyfingar höfðu áhrif á verk hans.
Innan vébanda þeirra hreyfinga sem kennd-
ar eru við rómantík og hugsæi var aldrei litið
á fórn Agamemnons sem illvirki og ástæðu-
laust dráp. En þrátt fyrir aðdáun á þýskri
hugsun og anda er Ibsen varkár í trú sinni á
hreinu manneðli í anda Goethes og eins og
Kierkegaard veltir hann því fyrir sér hvaða
afleiðingar það hafi í för með sér ef dauðlegir
menn fara að dæmi guðanna og goðsögulegra
forfeðra og myrða þá mannveru sem þeim er
kærust. Hvorki Hjálmar Ekdal né þeir Greg-
ersfeðgar verða sakaðir um að leggja hendur
á Heiðveigu til þess að úthella blóði hennar
að hætti máttugra feðra í goðsögum. Þess í
stað er það nær algert einurðarleysi feðra
Heiðveigar, jafnt Hjálmars Ekdal og Há-
konar Werle, sem aðhafast ekkert til þess að
bjarga henni úr klóm hálfbróður síns sem
verður henni að fjörtjóni.
Það fer ekki á milli mála að með fórn sinni
freistar Heiðveig þess að friðþægja fyrir
syndir feðra sinna en jafnvel hreint eðli
hennar og blóð afmá í engu brot þeirra.
Þvert á móti undirstrikar dauði hinnar
hreinu meyjar í lok leikritsins merkingar-
laust líf þeirra sem eftir lifa, einkum þó
Hjalmars og Gínu Ekdal, sem nánast er létt
þegar syndabukkurinn er horfinn af sviðinu.
Í leikslok er það Gregers einn sem virðist
íhuga að horfast í augu við eigin gerðir og
lífslygi með því að fara að dæmi Júdasar og
hengja sig. Reyndar dregur Relling læknir,
sem lengst af hefur séð í gegnum blekking-
arvef nágranna sinna, í efa að Gregers muni
standa við orð sín um að svipta sig lífi. Með
þeirri efasemd lýkur Ibsen Villiöndinni og
áhorfendur vita vart hvort þeir eiga heldur
að hlæja eða gráta.
Það má dýpka skilning okkar á Villiönd Ib-
sens með því að bera stuttlega saman goð-
fræðilegar lýsingar á sonarfórn annars vegar
og dótturfórn hins vegar. Að ofan var stutt-
lega minnst á fórn Agamemnons en grískur
goðsagnaarfur geymir aðra frásögn af nið-
urstigningu dótturinnar til heljar sem á sér
margar hliðstæður við frásögurnar af dauða
og upprisu Krists. Hér er átt við sagnaflór-
una um Demetru jarðargyðju og dóttur
hennar sem konungur undirheima nam á
brott með góðu samþykki Seifs bróður síns
og gerði að drottningu sinni. Í níu daga leit-
aði Demetra dóttur sinnar með logandi ljósi
um alla jörð uns hún loks komst að hinu
sanna um brúðarrán Hadesar. Svo mjög
harmaði gyðjan hvarf barnsins síns að hún
afréð að svipta jörðina gróða sínum, menn
fæðu sinni og guði fórnum sínum. Með þeim
aðgerðum tókst henni að komast að sam-
komulagi við Seif bróður sinn og barnsföður
um það að dóttir þeirra fengi að dvelja hluta
ársins með móður sinni. Þannig urðu árstíð-
irnar til í grískri goðafræði.
Demetra leitar dóttur sinnar í níu daga og
samkvæmt frásögnum guðspjallanna líða níu
dagar frá innreiðinni í Jerúsalem uns Kristur
birtist fyrstu lærisveinunum upprisinn á leið-
inni til Emmaus á mánudag eftir páskahátíð-
ina. Í báðum tilvikum er greinilega um þriðj-
ung tunglmánaðar að ræða, dagana níu sem
hvert hinna þriggja skeiða tunglsins tekur að
renna. Því er þetta rifjað upp hér að tungls-
birtan gegnir mikilvægu hlutverki í upphafi
lokaþáttar Villiandarinnar og páskamáltíðin
sem fyrsti þáttur leikritsins vísar svo eft-
irminnilega til er tunglhátíð en ekki sólar.
Návist mánagyðjunnar þríhöfða úr goðafræði
Miðjarðarhafslanda er því allnokkur í þessu
leikriti Ibsens, en Demetra léði gyðjunni
gjarnan eitt af þessum þremur höfðum. Dótt-
ir Demetru og Kristur eiga það sameiginlegt
að stíga niður til undirheima og rísa upp það-
an aftur. Eigi að síður er grundvallarmunur
á þessum tveimur sögnum. Kristur fórnar lífi
sínu í skilyrðislausri hlýðni við föðurinn og er
reistur við fyrir náð hans eina en Demetra
gerir uppreisn gegn feðraveldinu og end-
urheimtir dóttur sína úr helju með róttækum
aðgerðum. Í heimi Villiandarinnar er málum
svo komið að ekki er feðraveldið einvörðungu
spillt og rotið, svikum og lævi blandað, held-
ur er einnig kraftur mæðranna í þessu verki
gersamlega þorrinn. Þessi er vandi samtíma
Ibsens. Gína Hansen, sú kona í verkinu sem
verst hefur orðið fyrir barðinu á karla-
veldinu, ber nafn sem er stytting á Regína,
latneska orðinu fyrir drottningu. Sem eig-
innafn má rekja þetta orð til dýrkunar á
drottningu himnanna, Maríu guðsmóður, en
það fer lítið fyrir því drottningarlega eða
guðlega í fari Gínu Hansen. Hún er hædd og
smáð af flestum og líf hennar snýst um það
eitt að þrauka. Fyrir syndir þess heims sem
þannig ferst við drottningar sínar og mæður
nær jafnvel ekki meyjarfórnin að friðþægja.
Helstu heimildir
Verk Ibsens í heildarútgáfu, Hundreårsutgave, Ósló
1928–57. 10. bindi.
Baring, A. og J. Cashford, The Myth of the Goddess:
Evolution of an Image, London, 1993.
Alexander Jóhannesson, ‘Goethe’, í þýðingu Bjarna
frá Vogi á Fást, Reykjavík, 1920.
Biblían, heilög ritning, Reykjavík, 1981.
Grískir harmleikir, Helgi Hálfdanarson þýddi,
Reykjavík, 1990.
KVÖLDMÁLTÍÐ Í
KAUPMANNSHÚSI
E F T I R T R A U S TA Ó L A F S S O N
„Í heimi Villiandarinnar er málum svo komið að ekki
er feðraveldið einvörðungu spillt og rotið, svikum og
lævi blandið, heldur er einnig kraftur mæðranna í
þessu verki gersamlega þorrinn. Þessi er vandi sam-
tíma Ibsens,“ segir í þessari grein sem fjallar um það
leikrit Ibsens sem hefur hvað háðskastan undirtón.
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Villiöndin snýst um svik manna hvers við annan. Pálmi Gestsson og Sigurður Sigurjónsson í hlut-
verkum Hákons Werle og Gregers sonar hans. Þjóðleikhúsið 1996.
Höfundur er doktor í leiklistarfræðum
og sérfræðingur í leikrænni geðmeðferð.
LAUNHELGAR LEIKRITASKÁLDS