Lesbók Morgunblaðsins - 17.04.2004, Blaðsíða 2

2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 17. APRÍL 2004
PULITZER-verðlaunin voru veitt
í 88. skipti sl. mánudag og féllu
verðlaun fyrir bestu skáldsöguna
að þessu sinni í
hlut Edwards
P. Jones, fyrir
bókina The
Known World,
eða Hinn
þekkti heimur,
sem fjallar um
þrælahald í
Bandaríkj-
unum á 19. öld
en það sem þykir einkar athygl-
isverð staðreynd í þessari vel
skrifuðu sögu er að á þessum
tíma mátti einnig finna efnaða
blökkumenn sem héldu þræla.
Gulag: A History eftir Anne
Applebaum var þá verðlaunuð í
flokki annarra verka en skáld-
rita, Krushchev: The Man and
His Era eftir William Taubman í
flokki ævisagna og A Nation Un-
der Our Feet: Black Political
Struggles in the Rural South
From Slavery to the Great
Migration eftir Steven Hahn í
flokki sagnfræðirita. Franz
Wright fékk svo verðlaunin í
flokki ljóðabóka fyrir Walking to
Martha’s Vineyard en Doug
Wright í flokki leikrita fyrir
verkið I Am My Own Wife.
Spunameistarinn
MARTIN Sixsmith, fyrrum blaða-
maður BBC sem einnig var fjöl-
miðlafulltrúi Stephen Byers fyrr-
um viðskipta-
og iðn-
aðarráðherra
Breta, sendi
nýlega frá sér
skáldsöguna
Spin, eða
Spuni eins og
útleggja má
heiti sögunnar
á íslensku.
Er að sögn gagnrýnanda Daily
Telegraph einkar auðvelt að lesa
bókina sem léttilega dulbúna
skáldsögu um stjórnartíð Tony
Blairs. Í sögunni, sem látin er
gerast árið 2011, segir frá hinum
messíanska forsætisráðherra
Andy Sheen sem á stöðugu stríði
í Mið-Austurlöndum og frá
óánægðum fjármálaráðherra
sem ekkert vill frekar en að láta
bókhaldið stemma. Bókin er er
þá að sögn gagnrýnandans upp-
full af húmor og er Jeb Bush, rík-
isstjóri Flórída og bróðir núver-
and Bandaríkjaforseta m.a.
færður í forsetastólinn þar í
landi.
Handbók slæmu móð-
urinnar
RITHÖFUNDURINN Kate Long
sendi nýlega frá sér bókina The
Bad Mother’s Handbook, eða
Handbók slæmu móðurinnar,
sem er að sögn gagnrýnanda Gu-
ardian einkar áhugaverð og gríp-
andi. Bókin segir frá Karen, ein-
hleypri móður á fertugsaldri,
sem býr í smáþorpi og auk þess
að sjá um 17 ára gamla dóttur
sína, sem er um það bil að end-
urtaka þau mistök móður sinnar
að verða ólétt ung að árum, þá
þarf Karen einnig að annast aldr-
aða móður sína sem orðin er
gleymin auk þess að vera stóma-
sjúklingur. Long þykir fara vel
með viðfangsefni sitt og forðast
að einfalda sögupersónurnar og
segir gagnrýnandinn fátt út á
bókina að setja, utan að hún sé
kannski bara einum of raunveru-
leg.
ERLENDAR
BÆKUR
Hinn þekkti
heimur hlýtur
Pulitzer-
verðlaunin
Martin Sixsmith
Edward P. Jones
F
orsetakosningar nálgast nú í Banda-
ríkjunum og menn farnir að velta
fyrir sér hvort kosningabarátta
gangi fyrst og fremst út á það að
„selja“ þjóðinni forsetaefnið eins og
hverja aðra vöru. Þetta sé fyrst og
fremst spurning um að koma á
framfæri viðkunnanlegri ímynd og
nokkrum einföldum slagorðum í auglýsingatímum
stóru sjónvarpsstöðvanna, þannig sé best að ná til
önnum kafinna kjósenda, sem eru hvort eð er
löngu drukknaðir í upplýsingaflóði fjölmiðlasam-
félagsins, og grípa fegins hendi sífellt afþreying-
arkenndari og styttri fréttatíma á umræddum
stöðvum. Þó svo að gildi ímyndasmiða og almanna-
tengla í pólitík sé hér e.t.v. ofmetið, leynist engu að
síður sannleikskorn í þessum vangaveltum. Rík-
isstjórn George W. Bush hefur t.d. slegið öll met í
hagnýtingu slíkrar sérfræðiþekkingar, bæði í um-
svifum sínum á kjörtímabilinu og í þeirri auglýs-
ingaherferð sem kosningaskrifstofa Bush hefur
hleypt af stokkunum, og mun vera sú stærsta og
dýrasta sem efnt hefur verið til í sögu stjórnmála.
Herferðin hófst um miðjan marsmánuð og mun
standa með hléum fram að kosningum í nóvember.
Eftir útsendingar auglýsinga er kynntu Bush sem
styrkan leiðtoga í hryðjuverkastríðinu og vin al-
þýðunnar, hófst röð auglýsinga sem beint er gegn
John Kerry, frambjóðanda demókrata. Að sögn
skipuleggjenda er hér um að ræða upphafið að 90
daga áætlun sem miðar að því að svipta hinn lítt
þekkta Kerry jákvæðri ímynd sinni, og endurskil-
greina hann á þeirra eigin forsendum, m.a. sem
veikan í baráttu gegn hryðjuverkum og það áður
en sumarið skellur á og kjósendur hætta að hugsa
um pólitík. Kosturinn við að hefja herferðina nú er
einnig sá, að sögn Mark McKinnon, fjölmiðlaráð-
gjafa Bush, að kosningasjóður Kerrys er þurraus-
inn og mun hann því ekki getað svarað fyrir sig í
bráð. „Nú er lag“ er haft eftir McKinnon í New
York Times, „að skilgreina Kerry. Það er auðveld-
ast að skilgreina fólk áður en það hefur verið fylli-
lega skilgreint.“ Áherslan á einfaldar ímyndir um-
fram málefnalega og lýðræðislega umræðu nær
súrrealískum hæðum í þessum ummælum, og ef til
vill afhjúpa þau ákveðna oftrú Bush-stjórnarinnar
á ímyndamótun og sjónarspil við mótun almenn-
ingsálitsins.
Elisabeth Bumiller gerir það að umtalsefni í ný-
legri grein í New York Times hversu öfluga kynn-
ingardeild Bush-stjórnin starfræki, en þar vinna
margir af helstu snillingum skemmtana- og sjón-
varpsiðnaðarins. Þessir aðilar fylgja æðstu ráða-
mönnum stjórnarinnar við hvert fótspor og gæta
þess að lýsing, sjónarhorn, bakgrunnur og hvers
kyns myndræn skilaboð árétti opinberan mál-
flutning þeirra og efli í augum almennings.
Bíræfnasta dæmið um brögð ímyndasmiðanna var
líklega þegar Bush hélt ræðu fyrir framan Mount
Rushmore minnisvarðann, og ljósmyndurum var
þannig stillt upp að höfuð Bush bæri við og bættist
þannig í hóp þeirra Washingtons, Jeffersons, Lin-
colns og Roosevelts. Tilkomumesta leikuppfærsla
kynningardeildarinnar er þó að mati Bumillers
„Top Gun“ lendingin svokalla, þ.e. þegar George
Bush lenti á herþotu um borð í herskipinu Abra-
ham Lincoln til að tilkynna um endalok átakanna í
Írak, eftir 3ja daga sleitulausan undirbúning, þar
sem allt var mælt út, frá afstöðu vinda á þilfari
skipsins, til tímasetningar þeirrar stundar í ljósa-
skiptunum er gullnum bjarma slær á menn og for-
seta.
Ímyndasköpun Hvíta hússins spannar allt frá
því að vera fagleg og úthugsuð til þess að lýsa
hreinni firringu og virðingarleysi gagnvart sögu
og samtíð. Þegar Colin Powell kom í höfuðstöðvar
Sameinuðu þjóðanna í janúar í fyrra til að færa rök
fyrir innrásinni í Írak, gerðu menn sér lítið fyrir og
breiddu yfir eftirmyndina af „Guernica“, hinu
fræga stríðsádeilumálverki Picassos sem hangir í
anddyrinu. Einhverjir sáu það fyrir að Powell
þyrfti að svara spurningum fjölmiðla fyrir framan
myndverkið og hafa eflaust óttast að myndmál
meistarans myndi kæfa málflutning utanríkisráð-
herrans í fæðingu. Það má líka leggja vafasaman
skilning í það er Bush gekk hnípinn um menjar út-
rýmingarbúða nasista í Auschwitz með hóp blaða-
manna og ljósmyndara í humátt á eftir sér, og
flatti söguna út í eitt stórt stríð gegn hryðjuverk-
um og illgjörðarmönnum“ í ummælum sínum á
eftir. Samanburðurinn við fall Berlínarmúrsins
sem Rumsfeld átti m.a. þátt í að hrinda af stað eftir
að bandarískir hermenn felldu styttu Saddams
Husseins af stalli innan um rytjulegan hóp Íraka
og stóran hóp fjölmiðlafólks eftir hertöku Bagdad,
fól í sér áþekka einföldun á sögunni í þágu tiltekins
málstaðar.
En þótt ímyndin sé sterk, geta myndmiðlar um
leið verið óendanlega opnir og háðir mismunandi
túlkunum (sem minn lestur er ekki undanskilinn).
Í mörgum tilfellum hefur pólitísk ímyndasköpun
Bush-stjórnarinnar snúist við og varpað ljósi á
hvernig reynt er að þröngva merkingu inn í
ímyndirnar. Þannig lentu Bush og kynningar-
deildin í vandræðum þegar hávær gagnrýni kom
síðar fram fram á þá ákvörðun að setja stóran
borða með orðunum „Verkefni lokið“ í bakgrunn
forsetans á Lincoln-herskipinu er hann tilkynnti
um lok átaka sem engan veginn er lokið. Notkun
Bush á ímyndum af rústum tvíburaturnanna í
fyrstu kosningaauglýsingunum vakti einnig hörð
viðbrögð aðstendenda og setti Hvíta húsið í
óvænta varnarstöðu. Og þrátt fyrir allar milljón-
irnar sem Bush hefur lagt í „skilgreiningarher-
ferðina“ gegn Kerry, er það ekki sá maður sem sit-
ur sveittur fyrir svörum fjölmiðla þessa dagana
vegna meintrar linkindar gagnvart hryðjuverka-
mönnum, heldur George Bush og ríkisstjórn hans.
FJÖLMIÐLAR
OPNAR OG LOKAÐAR ÍMYNDIR
Áherslan á einfaldar ímyndir
umfram málefnalega og lýðræð-
islega umræðu nær súrrealískum
hæðum í þessum ummælum.
Tvær leikhúskonur, Þórey Sigþórsdóttir
leikkona og Þórhildur Þorleifsdóttir leik-
stjóri, voru í sjónvarpsfréttum í gær-
kvöldi, en þær munu hafa verið í hópi
kvenna úr leiklistargeiranum sem hittist
nýverið og ræddi – ótrúlegt en satt –
„stöðu kvenna innan leikhússins“. Þær
Þórey og Þórhildur gerðu í fréttunum
kröfu til þess að fleiri leikrit eftir konur
yrðu sett á svið og fleiri konur fengnar til
að leikstýra þeim, og var á Þórhildi að
skilja að núverandi hlutfall leikskálda
væri brot á – ótrúlegt en satt – jafnrétt-
islögum. Jájá, það er sem sagt komin
fram sú kenning, sett fram af þekktum
leikstjóra og fyrrverandi alþingismanni,
að það sé andstætt lögum hvaða verk
leikhúsin setja á svið! Það eiga að vera
fleiri verk eftir konur og þar með færri
eftir karla. Það þarf ekki endilega önnur
verk, ekki fleiri eða færri gamanleiki,
harmleiki, söngleiki eða aðra tegund
leikverka, neinei það þarf fleiri verk eftir
konur. Bara einhverjar konur. Konur
konur konur. Og allt í lagi þótt það verði
til þess að einhverjar konur fái verk sín
færð á svið, einfaldlega vegna kynferðis
höfundarins en ekki vegna þess hvað
þykir í verkið spunnið.
Segjum að næsta vetur ákvæði Þjóð-
leikhúsið að sýna „Hart í bak“ eftir Jökul
Jakobsson, „Stundarfrið“ eftir Guðmund
Steinsson, „Dag vonar“ eftir Birgi Sig-
urðsson og „Hafið“ eftir Ólaf Hauk Sím-
onarson, svo nokkur afar vinsæl íslensk
leikverk séu nefnd, þá gæti það verið
andstætt lögum, að minnsta kosti sam-
kvæmt mati Þórhildar Þorleifsdóttur og
þá kannski líka Kærunefndar jafnrétt-
ismála. Ekki vegna efnis verkanna, mál-
fars, söguþráðar eða einhvers slíks,
heldur vegna þess af hvaða kyni höf-
undarnir eru. En ef einhver tvö þessara
verka væru eftir konur þá væri hins veg-
ar allt í lagi, jafnvel þótt verkin væru al-
gerlega eins að öðru leyti. […]
En nú segir kannski einhver að verk
þessara ágætu leikskálda hefðu orðið
öðruvísi ef skáldin hefðu verið konur.
Jájá. Og eflaust líka ef leikskáldin hefðu
verið íþróttamenn, fatlaðir eða frí-
stundabændur, það getur verið.
Vefþjóðviljinn
www.andriki.is
Morgunblaðið/Sverrir
Barátta um brauðið.
HART Í BAK
IHvenær skyldum við hætta að lesa prentað efni?Hvenær hættum við alveg að lesa? Þetta eru erf-
iðar spurningar en þær eru tímabærar. Lestur
bóka og dagblaða er á hröðu undanhaldi sam-
kvæmt könnun Þorbjörns Broddasonar prófessors á
fjölmiðlanotkun tíu til fimmtán ára barna á Ís-
landi. Í nýlegri frétt um könnunina, sem fór fram
á síðasta ári, kom fram að 33% 10–15 ára barna
höfðu enga bók lesið, að skólabókunum und-
anskildum, síðustu þrjátíu daga fyrir könnunina.
Árið 1997 var þetta hlutfall 27% og 18% árið
1991. Einnig hefur lestur dagblaða minnkað mik-
ið, 40% barnanna sögðust lesa eitthvert dagblað
daglega eða nær daglega í fyrra, en sex árum áður
var hlutfallið 61% og 68% árið 1991. Á síðustu sex
árum hefur dagblaðalestur farið úr 61% niður í
40% hjá þessum aldurshópi! Þetta eru svakalegar
sviptingar og augljóst að fjölmiðlanotkun er að
breytast mjög hratt. Prentið sem hefur verið ráð-
andi miðill í fimm aldir mun líklega hætta að
þjóna sem upplýsingamiðill innan skamms, dag-
blöð hætta að koma út í núrverandi formi og
sennilega mun bókaútgáfa minnka umtalsvert.
Bækur verða fyrst og fremst að saklausu listformi,
rétt eins og vefstóllinn er eingöngu notaður í list-
rænum tilgangi eftir að rafknúnar vélar leystu þær
af hólmi.
IIEn hvað kemur í staðinn? Sjónvarpstækjumfjölgar enn á heimilum landsmanna, eru nú
2,85 að meðaltali á heimili en voru 2,15 árið
1997 og 1,73 árið 1991. Sjónvarpstækin eru að
leggja undir sig hvert herbergið á fætur öðru á
heimilum landsmanna. En hversu lengi munum
við sætta okkur við þennan ófullkomna tvívíða
miðil? Sjónvarpstæknin er þegar orðin algerlega
úrelt og í raun óþolandi. Hvað er fáránlegra en að
sitja heima í stofu eða eldhúsi eða svefnherbergi
eða á klósettinu fyrir framan þennan kassa? Sjón-
varpið gerir manninn að óvirku og heimsku kjöt-
fjalli. Önnur tækni hlýtur að vera á næsta leiti.
Draumurinn er að hægt verði að fylgjast með
raunverulegum atburðum, til dæmis knattspyrnu-
leik, á rauntíma með aðstoð tækni sem flytur
mann á vettvang í sýndarveruleika. Áhorfandinn
myndi þá setjast uppi í stúku, eins og aðrir áhorf-
endur á vellinum, og fylgjast með á hinu þrívíða
sviði. Hann yrði sýndarþátttakandi í viðburðinum.
IIINetið er í mikilli sókn samkvæmt könn-uninni. Þar eigum við eftir að lesa texta enn
um sinn. Líklega hafa ungmenni sjaldan lesið
meira en einmitt eftir tilkomu Netsins. En það er
hins vegar augljós galli á lestri að hann tekur mik-
inn tíma. Þegar hefur bókin þurft að láta undan
sökum þessa. Það er til að mynda fjótlegra að
horfa á eina bíómynd en að lesa meðallanga skáld-
sögu. Það kostar heldur ekki jafnmikið erfiði. Og
myndmálið sækir á á fleiri sviðum. Auglýsingar
innihalda æ minni texta. Fólk á æ auðveldara
með að lesa í myndmál eftir því sem myndmiðlar
verða meira ráðandi. Smám saman gætum við
farið að afla okkar meiri og meiri upplýsinga í
myndmáli. Ein mynd segir jú meira en þúsund
orð. Síðan er aftur spurning hvaða miðill sé hand-
an myndarinnar.
NEÐANMÁLS
H E I Ð A J Ó H A N N S D Ó T T I R