Lesbók Morgunblaðsins - 17.04.2004, Blaðsíða 7

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 17. APRÍL 2004 7
E
iríkur Guðmundsson og Oddný
Eir Ævarsdóttir hafa sent frá
sér bækur á Svörtu línunni hjá
Bjarti. Bók Eiríks nefnist 39
þrep á leið til glötunar en hún
byggist á óvenjuskörpum út-
varpspistlum höfundar síðustu
misseri. Í forgrunni er maður
sem hefur fyllst miklu óþoli gagnvart íslensku
samfélagi og yfirgefið landið en endað í tugt-
húsi suður í Mexíkó fyrir óljósar sakir. Bók
Oddnýjar Eirar nefnist Opnun kryppunnar og
er sambland heimspekiritgerðar, sjálfsævisögu
og fimm strengja tilraunaleikhúss, eins og seg-
ir í káputexta.
Blaðamaður hitti Eirík og Oddnýju Eir til að
ræða bækurnar sem virðast báðar vera á ein-
hverjum óljósum mörkum. Bæði eru þau að
skrifa skáldskap. Bæði skrifa sjálfsævisögu.
Bæði fást þau við heimspekilegar hugmyndir
um samtímann, sannleikann, veruleikann, eirð-
arleysið og uppreisnina í ritgerðarformi eða
esseijuformi.
Eiríkur er bókmenntafræðingur og unir sér
best við lestur á góðum skáldskap en að degi til
sinnir hann ritstjórn á þættinum Víðsjá á Rás
1. Oddný Eir er að leggja lokahönd á dokt-
orsritgerð í heimspeki og mannfræði í París en
sér sjálfa sig þó fyrst og fremst sem íslenskan
bóndadreng.
Blm.: Hvernig bækur eru þetta?
Oddný Eir: Ja, ef við byrjum á bók Eiríks þá er
hún eins konar vegamynd. Eða andþroskasaga.
Eiríkur: Já, andþroskasaga. Það er ágætt. En
ég hugsaði hana bara sem taugaviðbragð við
samtímanum, rödd sem fer í gang við að neyta
fjölmiðla og búa í Reykjavík síðustu misseri.
Bókin lýsir því hvernig höndin skelfur undir
þeim ósköpum öllum.
Oddný Eir: En þú ert að sviðsetja þig í bókinni,
og það er framvinda í henni, þú ert á ferðalagi,
þannig að bókin er ekki ótrufluð taugaboð.
Eiríkur: Nei, það er rétt. Röddin er eirðarlaus,
hún er á sífelldri ferð en fer í raun aldrei neitt,
kemst ekki burt, hún höktir bara áfram bókina
á enda.
Blm.: Er ekki ákveðinn samhljómur með bók-
unum ykkar, Oddný?
Oddný Eir: Jú, þetta hökt og óþol eiga þær
allavega sameignlegt. Skopp og hopp ungrar
manneskju sem er eins og að hita sig upp fyrir
dauðann. Það er ákveðin tilvísun til ellinnar í
bókinni minni en ég hef alltaf hlakkað mikið til
þess að verða gömul, hef vonast til að verða þá
loksins orðin heit og skilja hvað skiptir máli. En
þá er þetta líka að verða búið, svo það er hálf
sorgleg von. Bókin er tilraun til að flýta þessari
ferð inn í ellina, hraða upphituninni með því að
þjappa saman fortíð, nútíð og framtíð svo stund
uppljómunar ellinnar verði aðeins lengri. En í
slíkri viðleitni tekur maður þá áhættu að lifa í
spennu og togstreitu og fara sífellt á mis við
þetta blessaða og óskiljanlega nú. Lifa í eirð-
arleysi en ekki þeirri ró sem maður öfundar ell-
ina af.
Blm.: Hvers vegna þetta eirðarleysi? Er hinn
vegalausi flakkari mynd nútímamannsins?
Eiríkur: Pessoa skrifaði Bók eirðarleysisins
sem þvælist endalaust um hausinn á manni.
Kannski er maður bara undir svona miklum
áhrifum af henni!
En ég held að við séum bæði að búa okkur til
rými. Við tölum bæði um ellina, gamla fólkið
sem hefur búið sér til herbergi þar sem það hef-
ur alla sína hluti, myndir og aðra leikmuni úr
lífinu. Þetta er hið ídeala rými sem maður er
samt alltaf að rífa sig frá, kannski bara til þess
að geta snúið aftur í sælureitinn. Að einhverju
leyti er eirðarleysið því sjálfskaparvíti.
Oddný Eir: Hver vill ekki dvelja í sínum heimi,
innan um það sem honum þykir vænt um? En
maður vill ekki kafna þar, verður að ögra þeim
heimi, víkka út rýmið til að ná andanum.
Eiríkur: Maður fer að hugsa: Ég er nú ekki
nema 35 ára, maður getur ekki stoppað hér,
ekki í þessari kytru, maður verður að halda
áfram.
En það er alveg satt að öðrum þræði er þessi
bók bara viðbragð við því að neyta fjölmiðla á
Íslandi, að hlusta á of marga spjallþætti ...
Oddný Eir: ... hún er pirringur yfir spjallþátt-
um ...
Eiríkur: ... pirringur sem er að einhverju leyti
klisjukenndur – menn eru alltaf að fárast út í
fjölmiðlana – en samt á hann rétt á sér, hann
verður til ekki aðeins vegna þess sem er sagt
heldur líka vegna þess sem er ekki sagt og
hvernig það sem er sagt er sagt og af hverju
það er sagt.
Oddný Eir: Þú ert eiginlega að leika nöldrara ...
Eiríkur: ... sem er alltaf hættulegt ...
Oddný Eir: ... eða mætti ekki segja að þú sért
að afbyggja nöldrið á einhvern hátt? .
Blm.: Mér þykir merkilegt að nánast allar bæk-
urnar sem komið hafa út á Svörtu línunni hjá
Bjarti eru sjálfsævisögulegar að meira eða
minna leyti. Og Svarta línan er svo sem ekki ein
um að gefa út sjálfsævisögur um þessar mund-
ir. Hvers vegna er sjálfstjáningin svona rík í
menningu samtímans?
Eiríkur: Ég held að það sé verið að stinga gat á
skáldsöguna en hún hefur tilhneigingu til að
loka á mikilvæga hluti, eins og hún hefur þróast
á síðustu árum hér á landi, þótt skáldsagan sé
auðvitað í eðli sínu mjög opin bókmenntagrein.
Þetta er þó ekki einhlítt. Höfundar eru að leika
á sjálfa sig sem skáldaðar persónur. Þeir tefla
sjálfum sér fram í uppdiktuðum aðstæðum, þó
ekki sjálfum sér heldur einhverri mynd af sjálf-
um sér. Það er eitthvað satt og það er eitthvað
logið.
Oddný Eir: Það er kannski verið að afhelga
sagnagáfuna og stílsnilldina sem hefur verið
heilög tvenning í íslenskum skáldskap.
Eiríkur: Það er enn mikil lotning borin fyrir
hinni breiðu, epísku skáldsögu, hinum miklu
frásögnum.
Oddný Eir: Svörtu línu sögurnar eru ekki sög-
ur af stórum sögulegum sjálfum skrifaðar eins
og á að skrifa slíkar sögur.
Blm.: Kannski frekar hversdagssögur og
hversdagssjálf.
Oddný Eir: Já, í auðmýkt? Eða hroka?
Eiríkur: Já, og sjálfsupphafningu.
Oddný Eir: Á þeim mörkum minnimáttar-
kenndar og mikilmennskubrjáls sem geðsýk-
isfræðin hafa alltaf haft áhuga á.
Blm.: Getur verið að við séum að lifa blómatíma
sjálfstjáningar. Netið er til dæmis morandi í
slíkum skrifum, bloggið hvetur til æ meiri op-
inberunar og veruleikaþættirnir í sjónvarpinu
eru gerðir til þess að afhjúpa fólk á viðkvæmum
augnablikum. Einkalífið er varla lengur til. Er
þetta að smitast meir og meir inn í bókmennt-
irnar?
Oddný Eir: Í gegnum alla söguna hefur verið
gerð tilraun til að „segja allt“. Ágústínus op-
inberaði sig kannski ekki eins í Játningum sín-
um og bloggarar í dag en sagði alveg jafn mikið
allt og þeir; skilgreiningin á því að segja allt
hefur breyst. Ég held að í skjóli þess að segja
allt séu menn stundum að forðast að segja það
sem er áhugaverðast, það sem er óskiljanlegast
í hverjum og einum.
Eiríkur: En það er samt eitthvað í tíðarand-
anum sem gerir það að verkum að fólk opinber-
ar sig, þótt ég sé hreint ekki undir áhrifum af
bloggi í mínum skrifum. Þórbergur gerði þetta
líka í bókum sem eru sjálfsævisögur og skáld-
sögur í senn. Spurningin er kannski frekar
hvaða merkimiða við notum á hlutina en hvert
innihaldið er.
Oddný Eir: Munurinn er kannski sá að í sjálfs-
ævisögu er því haldið fram að satt sé farið með
en í Svörtu línu bókunum er ekkert sagt um
það. Við erum að leika okkur með mörk sann-
leika og lygi sem ekki er gert í hefðbundinni
sjálfsævisögu.
Blm.: Og það er líka gert í veruleikaþáttunum
og blogginu, þar eru menn sífellt á óljósum
mörkum sýndar og reyndar.
Oddný Eir: Við búum til okkar eigin veruleika-
þætti en látum ekki hafa okkur mikið út í þætti
sem aðrir búa til.
Eiríkur: Nei, þetta er okkar eigin þáttur á okk-
ar eigin stöð.
Oddný Eir: Og erum auðvitað flest gegnsýrð af
afbyggingu síðustu áratuga á fyrirbærum eins
og sannleikanum.
Blm.: Og veruleikanum.
Eiríkur: Já, og sjálfinu auðvitað.
Blm.: Einmitt, það er allt komið á flot, við erum
á floti.
Oddný Eir: Svarta línan er öðrum þræði við-
bragð við þessum hugmyndafræðilegu hrær-
ingum.
Þessar bækur eru sennilega eingöngu við-
bragð og ekkert frumlegt við viðleitnina
Blm.: Það er fyrir löngu búið að afskrifa frum-
leikann.
Eiríkur: Nei, þetta er alls ekki frumlegt.
Blm.: En talandi um viðbragð, það er greini-
lega sterkur þjóðfélagslegur tónn í bókinni
þinni, Eiríkur, þú ert nánast að gefa skít í ís-
lenskt samfélag, það verður að minnsta kosti
ekki annað séð en að sögupersónan sé bara
nokkuð ánægð með að vera tugthúslimur í
Mexíkó.
Eiríkur: Jú, þar er hann kominn í kytruna með
fáeina muni í kringum sig, á öruggan stað, nær
ekki neinum stöðvum, getur ekki horft á Silfur
Egils.
En það er auðvitað alltaf spurning hvaða
möguleika maður hefur til þess að hafa áhrif í
þessu svokallaða lýðræðisþjóðfélagi hér á Ís-
landi. Sú rödd sem þarna talar hefur sannfærst
um að hún hafi engin áhrif og geti þess vegna
verið heima að lesa Italo Svevo eins og leggja
sig eftir fréttum í dagblöðum. Annars held ég
að okkar kynslóð hafi haft mikið langlundar-
geð, við höfum ekki tekið þátt í mótmælagöng-
um, við höfum reynt að vera sátt við hlutina
eins og þeir eru. Síðan brestur þetta stríð á í
Írak og Íslendingar eru svo vitlausir að láta
egna sig til þátttöku. Þá urðu margir reiðir og
segja má að það sé ein af kveikjum þessarar
bókar.
Oddný Eir: En í þessari reiði langar þig til að
hafa áhrif.
Eiríkur: Jú, mig langar til þess.
Oddný Eir: Og svo gefurðu út bókina.
Eiríkur: Já, en vitandi það að ég mun ekki hafa
nein áhrif, bókin er eins konar sorgarmars um
áhrifaleysið.
Blm.: En þín bók, Oddný, er mun innhverfari.
Oddný Eir: Já, ég get ekki talað, get ekki skrif-
að þegar ég er reið, verð að skrifa á öðrum for-
sendum. Spurningin um andófið hefur löngum
elt uppi bókmenntirnar. Ég held að það sé gott
að byrja á innhverfum andófsaðgerðum og
skærum og sjá hvað það gefur enda er hætta á
að bein gagnrýni verði innlimuð í kerfið og gelt,
voff voff eins og Eiríkur talar um í sinni bók.
Kannski þarf að byrja á því að ögra öllum
mörkum í sjálfum sér áður en farið er að beina
spjótunum annað, ögra tengslum sínum við um-
heiminn og annað. Ef hver og einn býr til pínu-
litla skekkju af þessu tagi þá skekkist heims-
myndin smámsaman og verður kannski úr
síðbúin bylting, það rennur vonandi ekkert
blóð, bara blek!
Blm.: Mætti nota hugtak eins og póstmódern-
ismi um þessar bækur?
Eiríkur: Tja, maður er nú orðinn mátulega
þreyttur á þessum póstmódernisma, að
minnsta kosti orðinu.
Oddný Eir: Við þyrftum að sitja langt fram á
nótt og koma okkur saman um skilgreiningu á
hugtakinu póstmódernismi áður en við gætum
svarað spurningunni.
Vissuð þið að Derrida er líklega bara að
deyja?
Blm.: Eirðarleysið og vantrú á sannleikann og
veruleikann eru einkenni á ástandi sem við höf-
um verið að reyna að lýsa síðustu áratugina. Og
ég geri ráð fyrir að ástæðan fyrir því að við
skrifum bækur um samtíma okkar sé sú að við
viljum reyna að ná tökum á honum.
Eiríkur: Já, þessar bækur eru tvímælalaust
viðbragð við tímum sem eru kallaðir póstmód-
ern, þótt maður vilji ekki endilega gangast við
því að vera póstmódernisti.
Blm.: Og það er reyndar sitthvor hluturinn.
Oddný Eir: Ég held að þessar bækur séu svar
við svokölluðum samtíma en hvort svarið sjálft
er póstmódern eða póst-póst-módern er ekki
hægt að segja til um strax held ég.
Blm.: Matthías Viðar Sæmundsson sagði að
þessi kynslóð sem var á þrítugsaldri fyrir ára-
tug væri teoretísk/póetísk, og sjálfsagt hafa
menn búist við einmitt því að hún færi nú að
skrifa bækur sem lýstu knýjandi skáldskapar-
viljanum og kenningahrönglinu sem hún hefur
verið að velta sér upp úr. Hvað segið þið? Kom
ekki til greina að skrifa bara skáldsögu? Eða
eru þetta skáldsögur?
Eiríkur: Já, þetta eru skáldsögur.
Oddný Eir: Þakka þér fyrir Eiríkur, gott að
vita það!
Eiríkur: Maður hefur kannski enga löngun til
þess að setjast niður og skrifa það sem beinlínis
hefur gengið undir nafninu skáldsaga. Ég hafði
ekki áhuga á að pakka pirringnum og samtíma-
greiningunni inn í þriðju persónu frásögn, mér
þótti þetta beinskeyttara form. En ég held við
getum samt kallað þetta skáldsögu, okkur
langar jú til að selja fleiri bækur.
Blm.: Munurinn á bókum ykkar og Hermanns
Stefánssonar, Sjónhverfingum, sem kom út á
Svörtu línunni í fyrra, er sá að þar eru fræðin
mun meira uppi á borðinu en hjá ykkur.
Eiríkur: Maður er orðinn pínulítið leiður á
staðlaðri fræðilegri framsetningu, og maður er
stundum leiður á ýmsu því sem tilheyrir
skáldsögunni, hér á landi hefur vantað rit sem
vega salt þarna mitt á milli, rit sem soga ein-
hvern veginn allt í sig. Bókmenntagreinar
mega ekki virka eins og spennitreyjur, og ég
held að menn hafi verið kærulausari í þessum
efnum fyrr á tímum, Don Kíkóti er galopinn
upp á gátt, Tristram Shandy sömuleiðis – en
það er því miður þannig að Íslendingar eiga
erfitt með að taka á móti nýjungum, einfaldlega
vegna þess að við höfum farið á mis við svo
margt í heimsbókmenntunum, við erum í viss-
um skilningi vanþróuð í bókmenntalegu tilliti,
það er svo margt sem aldrei hefur komið til Ís-
lands.
Blm.: Já, þetta er löngu skeð úti í hinum stóra
heimi.
Oddný Eir: Og það býr til tímaskekkju í manni.
Eins og maður sé að skrifa inn í gamla hefð sem
hefur samt ekki fengið að verða almennilega til
á Íslandi nema á einhverjum jaðri. Þá er eins
og maður sé að skrifa eitthvað eldgamalt um
leið og maður reynir að vera nýr.
Blm.: Er þetta kannski útjaskað form?
Oddný Eir: Nei, ég held reyndar að þessi skör-
un milli skáldskapar og fræða sé enn frjó.
Eiríkur: Já, maður lifandi, möguleikarnir eru
óteljandi.
Blm.: Og þá erum við komin í sæmilegan hring.
Eiríkur: Já, höktandi gamalmenni.
Eirðarleysið og vantrú á sannleikann og veruleikann eru einkenni á ástandi sem við höfum verið að
reyna að lýsa síðustu áratugina. Eiríkur Guðmundsson og Oddný Eir Ævarsdóttir hafa sent frá sér bækur
sem fjalla um þetta ástand. ÞRÖSTUR HELGASON ræðir við þau.
EIRÐARLAUS
OG VANTRÚUÐ
Morgunblaðið/Jim Smart
Oddný Eir: Við búum til okkar eigin veruleikaþætti en látum ekki hafa okkur út í slíka þætti sem
aðrir búa til. Eiríkur: Nei, þetta er okkar eigin þáttur á okkar eigin stöð.
throstur@mbl.is