Lesbók Morgunblaðsins - 15.07.2000, Blaðsíða 15

ALKEMISTAR FORTIÐARINNAR
Nafnið alchemy er líklega
komið úr grísku (cheo,
ég helli) og lýsir starfi
efnagerðarmannsins.
Önnur kenning segir að
nafnið sé komið úr
egypsku eða orðinu
khem sem þýðir svart
land, að viðbættum arabíska greininum al, en
það getur bent til arabísks uppruna orðsins.
Síðan hefur alkemían fengið þá merkingu að
vera „listin að umbreyta". Upphaf hennar er
ekki þekkt en sumir hafa haldið því fram að
listin hafi verið fundin upp í Egyptalandi af
guðinum Tot eða hinum gn'ska Hermes Tris-
megistos (þ.e. hinn þríefldi eða þríblessaði
Hermes, guð frjósemi, uppskeru og dulúðar)
en hann var vitringur á 1. öld e.Kr.
Það er lítill vafi á því að
listin (eða handbragðið)
hófst skömmu eftir Krists
burð en þróaðist síðan með
hellenískri menningu í Alex-
andríu frá 3. til 7. aldar. Síð-
ar hefur merking orðsins
breyst í tímans rás með auk-
inni þekkingu og færst yfir á
efnafræðj (chemia) og lyfja-
fræði. A framangreindum
tíma var Alexandría vagga
heimsmenningarinnar en
þar sameinuðust þrír megin-
straumar upprunalegu
alkemíunnar, en þeir eru
hellenísk heimspeki, egypsk
tækni og dulspeki Austur-
landa. f Alexandríu voru all-
ar kenningar varðandi efnis-
heiminn rannsakaðar með
tilraunum en grískir heim-
spekingar sem höfðu reynt
að útskýra hann allan voru
sjálfir fremur fráhverfir
líkamlegri vinnu og vildu
heldur „fílósófera", þ.e.
glíma við tilveruna með orðs-
ins list. Egyptar höfðu mikla
reynslu af málmvinnslu fyrir
faraóa og mektarmenn í
aldaraðir; þeir voru þekktir
fyrir að vera almennt kunn-
áttumiklir og fjölvísir varð-
andi efnavinnslu en með
þeirri þekkingu ásamt
grískri heimspeki skapaðist
alveg nýr grunnur að fram-
förum og nýrri hugmynda-
fræði með samleik huga og
handa í Alexandríu. Listin
var síðan ástunduð aðallega
af dulspekingum og í leyni-
reglum.
Það er ofur eðlilegt að
fyrstu alkemistarnir hafi verið úr hópi málm-
iðnaðarmanna sem framleiddu gull, silfur og
kopar úr málmgrýti fyrir ríka en óeðla gervi-
gi'ipi og pjátur fyrir hina efnaminni. Þessi
kunnátta virtist undursamleg og því átti engin
fyrirstaða að vera fyrir því að geta framleitt
gull og silfur úr öðrum minna eðla efnum.
Málmvinnsla fortíðar krafðist mikillar notkun-
ar elds og hitaofna. Því lá það beint við að líta á
alkemíu sem listina til að breyta hinu óhreina í
hið hreina með eldi.
Hugmyndafræði alkemista
Mikilvægasta hugmynd alkemíunnar var sú
að allt væri að þróast yfir í göfugra eða
þróaðra form með tímanum. Barn verður full-
orðið, steinar verða að málmgrýti, sem síðan
þróast yfir í málma eða eðalsteina. Þetta getur
allt gerst með tímanum ef hann er nógur. Það
eru þrjú ríki til en þau eru jarðefna-, jurta- og
dýraríki. Hvert ríki þróast yfir í annað en fer-
illinn er: steinn—málmgrýti—málmur—ein-
föld planta—þróuð planta—einfalt dýr—
þróað dýr—maður—vitringur. Umbreyting
blýs í gull samsvarar því að breyta sofandi
manni í vitring.
A vissan hátt má líkja gömlu alkemíunni við
síbreytilegt safn allra hugmynda og þekkingar
um efnisheiminn og manninn sem nýjar þóttu
eða nýtilegar til að ná árangri í að framleiða
góðmálma og síðar einnig til að stunda læknis-
verk. Frá Mesópótamíu barst stjörnuspeki en
með henni fylgdi sú trú að stjörnugeimurinn
allur (macrocosmos) væri sameiginlegur heimi
mannsins (microcosmos) á jörðu. Jarðefnarík-
inu er stjórnað af málmunum sjö (sjá tákn-
mynd). Þeir eni grundvöllur og undirstaða alls
annars, því eru málmarnir mjög mikilvægir en
hver þeirra er himneskt efni. Sól táknar gull,
tungl silfur en reikisstjörnurnar júpíter, mars,
venus, merkúr, satúrnus (sjá mynd) málmana
EFTIR JÓNAS BJARNASON
Það er ofur eðlilegt að fyrstu alkemistarnir hafi verið
úr hópi málmiðnaðarmanna sem framleiddu gull, silf-
ur og koj: )ar úr máli ngrýti fyrir ríl <a en óeðla gervi-
gripi og pjátur fyrir hina efnaminni. Þessi kunnátta
virtist undursamleg og þvi í átti engin fyrirstaða að
vera fyrir | því að geta framleitt gull og silfur úr öðrum
minna eðla efnum.
Gullgerðarlist. Hluti koparstungu frá 1558 eftir Pieter Brueghel.
tin, blý, kvikasilfur, járn og kopar. Sérstaka
þýðingu höfðu auk þess efnin salt, brenni-
steinn og kvikasilfur sem voru eins og tæki eða
fólu í sér eiginleika sem notaðir voru saman í
deiglu til ummyndunar eða nýsköpunar efna.
Alkemistinn lærði smám saman að umbreyta
undirstöðuefni í eðalefni og allt hafði sín sér-
stöku tákn sem aðrir kunnu ekki að lesa úr.
Sú heimspeki hellenismans sem hafði mest
áhrif á alkemíuna voru kenningar Aristóteles-
ar en stuðst var við þær í 2000 ár, hvorki meira
né minna, eða fram til endurreisnartímabils-
ins. Hann setti fram þá kenningu að eitt frum-
efni (prima materia) væri til og úr því væru all-
ir hlutir gerðir. Með aðlögun frumefnisins að
formi og aðstæðum hefðu orðið til fjórir
grunneiginleikar eða fyrirbæri (element);
vatn, eldur, loft og jörð. A vissan hátt væru
þetta enn frumeiginleikar í eðlis- og efnafræði.
Líkami mannsins væri að mestu gerður úr
jörðu en vatn hefði tilhneigingu til að mynda
vökva og væri því fljótandi. Loftið er andi eða
sál, eldur er inntakið í brana. Allir hlutir eru
gerðir úr þessum grunneiginleikum og unnt er
að skapa þá ef réttar aðferðir finnast.
Alkemistar skiptu sér ekki af trúarbrögðum
eða pólítík samtímans. Þeir unnu störf sín fyr-
ir opnum tjöldum sem læknar og vitringar, en
fáir fengu að rýna í deiglur þeirra og dulspeki.
Þeir notuðu ýmis leyndartákn úr mörgum átt-
um eins og úr grískri goðafræði og austur-
lenskri stjörnuspeki. Oaívitandi tileinkuðu
þeir sér smám saman gagnlegar aðferðir leik-
og tæknimanna við efnatilraunir sínar og
þannig misstu þeir grundvöllinn fyrir því að
starfa sem læknar og lyfjafræðingar. Reyndar
sameinuðust þeir raunveralegum vísinda-
mönnum við að mynda kerfi fyrir frumefni
efnafræðinnar. Segja má að listin hafi á vissan
hátt verið upphaf læknis-, lyfja- og efnafræði
en síðan skildu leiðir. Hinn frægi enski stærð-
og eðlisfræðingur Isaac Newton er talinn hafa
verið einn af alkemistunum til að byrja með á
sautjándu öld. Illur rómur segir að hann hafi
búið til viskuelixír sem hann notaði sjálfur
þegar hann uppgötvaði lögmál þyngdaraflsins.
Síðan gekk hann til liðs við verkfræðifélag sem
Kópernikus hafði stofnað. Til allrar óhamingju
varð Newton háður dularfullum elixír sínum
sem leiddi til ótímabærrar hrörnunar hans;
sanngjörn refsing að mati alkemista þess tíma.
Frægir alkemistar
Fyrstu ritin um alkemíu eru frá 3. og 4. öld.
Eftir fall rómaveldis hvarf grísk speki að tölu-
verðu leyti úr henni. A 11. og 12. öld vaknaði
síðan alkemían á nýjan leik og ekki síst á Spáni
vegna víxlfrjóvgunar milli menningarheima
Mára og Evrópumanna. Áhrifamesti alkemist-
inn á 14. öld var Geber eða Jabir en hann var
spánskur. Hann ritaði bók sem gaf til kynna að
þar fór maður sem þekkti til tilrauna efnis-
fræða fortíðar. A þeim tíma vora margir heið-
arlegir menn að reyna að búa til gull. Konung-
ar og aðalsmenn studdu þá til að reyna að
hagnast.
Meðal annarra alkemista voru ýmsir frægir
menn eins og Artephius, Agrippa, Saint-
Geimain greifi (portúgalskur gyðingur á 18.
öld) og ekki síst Paracelsus. Alkemistai' eru
enn til og sumir þeirra halda því fram að ein-
stakir framangreindra manna séu enn á stjái.
Þar sem alkemistar störfuðu flestir einir eða
með lærlingum sínum og voru ekki mikið íýrir
að flíka aðferðum sínum eða niðurstöðum voru
áherslur hvers og eins þeirra mismunandi í
aldanna rás, en saga alkemíunnar er ekki síst
saga einstakra alkemista, sem þó áttu sér
sameiginlegan gi-unn.
Frægastur alkemistanna var Paracelsus
(1490-1541), eða hinn svissneski Hermes;
hann var læknir og alkemisti sem m.a. kenndi
læknisfræði í Basel. Hann þróaði nýjar kenn-
ingar í læknisfræði og heimspeki en fordæmdi
læknisfræði sem ekki byggðist á tilraunum og
athugunum. Heimspeki hans byggðist í grund-
vallaratriðum á nýplatónsku en þó fremur
draumórakenndri. Samkvæmt henni er mað-
urinn gerður úr öllu efni alheims. Hann leit
svo á sjúkdóma að þeir ættu sérstaka utan-
aðkomandi uppsprettu en byggðust ekki á
ójafnvægi í hinum fjóram vessum líkamans
(blóð, hráki, gall og svartagall). Kenningar
hans byggðust á tilvist slíms (limus terrae),
þ.e. seyðis eða „extrakts“ af öllum veram jarð-
ar sem hafa verið skapaðar. Slímið byggðist á
þremur gi'unnefnum, salti, brennisteini og
kvikasilfri (sjá táknmynd) en aðskilnaður
þeirra eða ójafnvægi valda sjúkdómum. Þessi
róttæka nýjung stangaðist á vissan hátt á við
dulspekilegar hugmyndir
hans. Hann notaði einstök
efnasambönd í stað jurta-
seyðis sem lyf en þeirra á
meðal vora ópíum, kvikasilf-
ur, blý, járn, arsen og kopar-
súlfat. Ennfremur beitti
hann böðum í ölkelduvatni.
Hann taldi að læknar yrðu
að vera alkemistar og auk
þess eðlis-, stjörnu- og guð-
fræðingar til að geta samein-
að anda og líkama, efni og
heimspeki. Rotnun er Ijós-
móðir mikilsverðra hluta;
með henni eyðist líkaminn
en hið góða, sálin, verður eft-
ir.
Paracelsus lenti í deilum
við aðra dulspekinga og
lækna í Sviss vegna gjald-
töku fyrir læknisverk, en
rígur og afbrýðisemi var al-
geng milli hinna hálfgerðu
gervivísindamanna sem
störfuðu sem læknar. Hann
hrökklaðist þá til Austurrík-
is og hélt áfram starfi sínu.
Rannsóknir hans á atvinnu-
sjúkdómum námaverka-
manna í Týrol era með
fyrstu rannsóknum sem
þekktar eru á slíkum sjúk-
dómum.
Eftirmáli
Alkemistar voru úthróp-
aðir sem gullgerðarmenn og
svikahrappar á 17. öld en um
það leyti fóru tæknivitringar
og grúskarar að öðlast dýpri
þekkingu og færni í læknis-,
eðlis- og efnafræði. Um það
leyti geisaði galdratrú um
Evrópu og ýmis galdraverk
dularfullum drykkjum; líklegt má
tengdust
telja að alkemistar hafi haft þar hönd í bagga.
En alkemistarnir vora lífseigir og tókst að lifa
af; þeir eru að vissu leyti til enn í dag í bak-
granni meðal ýmissa hópa sem segja má að
stundi hálf- eða gervivísindi og dulspeki. Sum-
ir þeirra beita „töfrurn" sínum í sambandi við
óhefðbundna læknisfræði og heilsuvörar.
Efnafræði nútímans er í raun sprottin upp úr
alkemíunni. Segja má að leiðir hafi skilið end-
anlega í lok 18. aldar þegar hin svokallaða
„phlogistonkenning" var aflögð. Phlogiston
var talið vera efni sem hverfur við brana efna
eins og t.d. brennisteins, fosfórs, kolefnis og
vatnsefnis; bruni verður því heiftarlegri sem
meira er af phlogiston í viðkomandi efni. Nú
vita allir að engin efni hverfa við brana en
myndefni eru oft ósýnilegar gastegundir. Eft-
ir þetta var komið að grískum heimspekikenn-
ingum Democritusar (um 400 fyrir Krists
burð) um atóm, en ofan á þá kenningu er síðan
efnafræði nútímans reist. Gervivísindi í efna-
fræði voru þar með úr sögunni sem trúverðug
fræði.
Þegar litið er til baka má sjá að hið mikla dá-
læti alkemista á notkun elds í sambandi við
kvikasilfur og blý er grunsamlegt, en báðir
þessara málma eru eitraðir og alveg sérstak-
lega hinn fyrri. Það er því auðvelt að ímynda
sér að þeir hafí einhverjir orðið sjálfum sér og
öðrum að íjörtjóni, en margir þeirra urðu ekki
gamlir menn. Einnig eiga sumir málmanna
eða önnur frumefni ekkert erindi í lyf fyrir
sjúkt fólk. En reynslusaga mannkyns sýnir að .
möi’g þekkingin hefur ekki fengist þrauta-
laust.
Hcimildir: Encyclopædia Britannica.
Rit Paracelsusar, Thomasar Vaughan (Eugenius
Philalcthes) og Eyrcnæusar.
Höfundurinn er efnaverkfræðingur.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 15. JÚLÍ 2000 1 5