Lesbók Morgunblaðsins - 15.07.2000, Blaðsíða 13

Útivistarfélagar í gönguferð í Þjórsárdal.
MEÐ ÚTIVIST í
imvtsr
til tinlJn í 2 .>
Háifoss í Þjórsárdal
ÞJORSARDAL
EFTIR STEINAR FRÍMANNSSON
Margt er sérkennilegt í
Hreppum. Fyrir nokkr-
um árum voru meira en
hundrað hreppar á land-
inu, en aðeins tveir voru
neftidir Hreppar með
stórum staf. Það eru
Hrunamanna- og Gnúp-
verjahreppar. En það er ekki allt. í daglegu tali
Hreppamanna eru hreppamir kallaðir Ytri
Hreppur og Eystri Hreppur. Hreppamenn hafa
sínar eigin áttir sem eru: inn, austur, fram og út.
Þessar áttir liggja eftir sprungustefnum, í suð-
vestur-norðaustur en öll íjöll og dalir liggja í
þeirri stefnu.
Eitt enn er mjög sérkennilegt: Þjórsárdalur
er nefndur eftir á, sem alls ekki rennur um
hann. Efst uppi heitir dalurinn Fossárdalur en
þegar neðar dregur heitir hann Þjórsárdalur.
Þegar ekið er með Þjórsá austur Eystri
Hrepp blasir við sýn sem þeir kannast við sem
voru orðnir fjáðir fyrir 1980. Það er Gaukshöfði.
Fjársafn Hreppamanna er að vísu ekki lengur
til staðar eins og á gamla hundraðkallinum, en
landslagið er kunnuglegt.
Þjórsárdalur var grösug og búsældarleg sveit
á fyrstu öldum Islandsbyggðar en árið 1104
gaus Hekla og vikurfall frá fjallinu eyddi byggð
í dalnum.
Nokkrir bæir svo sem Stöng, Steinastaðir,
Skeljastaðir, Sámstaðir, Sandártunga og fleiri
hafa ratað inn í heimildir og hafa fundist tóttir
þessara bæja. Á Stöng var grafinn upp bær
Gauks Trandilssonar og hefur Þjóðminjasafn
byggt yfir tóttimar þannig að þær varðveitast
og em almenningi til sýnis. Einnig hefur
Landsvirkjun byggt bæ sem er eftirlíking af
bæjum á söguöld. Sá bær stendur niðri við
Sámstaðamúla skammt frá Búrfellsvirkjun.
Skammt fyrir ofan Stöng er einstök náttúm-
perla, Gjáin. Það er sennilega óvíða á landinu
hægt að sjá slíkt samspil vatns, gróðurs og berg-
myndana á jafn litlu svæði.
Gjáin er hamrakvos þar sem Rauðá fellur nið-
ur í Gjárfossi. Líklegt er að Gjáin sé gamall far-
vegur Þjórsár og em heimildir um að Þjórsá hafi
í vatnavöxtum mnnið niður í Gjána. Hægt er að
ímynda sér hversu tignarlegur fossinn hefur
verið við þær aðstæður. Gjárfoss er ekki stór en
ákaflega fallegur. í kringum fossinn gefur að líta
skemmtilegt stuðlabergsmynstur sem gefur
staðnum mildnn ævintýrablæ.
Þegar að er komið virðist Gjárfoss tvískiptur.
Annar minni foss er austar í Gjánni. Það er þó
tæpast hægt að segja að fossinn sé tvískiptur því
að kvíslin sem þar steypist fram af á upptök sín
aðeins um 50 metmm ofan við brúnina. Þess
vegna er engan veginn rétt að gefa það í skyn að
Rauðáin klofni ofan við fossinn.
Það er talsvert um uppsprettur niðri í Gjánni
þar sem vatn kemur út undan hrauninu.
Gróðurinn í kringum þessar uppsprettur er
mjög fallegur en mest ber á hvönn, grasi og sól-
eyjum sem ásamt vatninu Ijá staðnum sérstaka
litadýrð. Áin er vel væð og jafnvel hægt að
stökkva yfir kvíslar þannig að auðvelt er að
ganga um gjána og skoða.
Niðri í Gjánni má sjá hleðslur í hellisskútum.
Hvort þar vom skýli sem notuð vom í fjallaferð-
um eða bústaðir útilegumanna er ekki vitað.
Frá Gjánni má síðan ganga að Háafossi,
næsthæsta fossi landsins, 122 m háum. Foss-
amir Háifoss og Granni era hvor í sinni kvíslinni
af Fossá. Þeir vora nafnlausir fram yfir alda-
mótin 1900, en dr. Helgi Pjeturss gaf Háafossi
nafn og André Curmont gaf Granna nafn. Leið-
in frá Gjánni um Stangarfjall að fossunum er 6
til 7 km löng.
I ár em 25 ár síðan ferðafélagið Útivist var
stofnað. Þar með var farið að bjóða upp á dags-
ferðir. Vegna fjarlægðar hafa Hreppamir orðið
útundan í dagsferðum en em þó of nálægt til að
tilefni hafi verið talið tíl að skipuleggja lengri
ferðir þar um. Hjá Útivist er talin full ástæða tíl
að halda veglega upp á 25 ára aftnæli dagsferða
með ferð í Þjórsárdal. Þá verður farið inn að
Stöng og Gjáin skoðuð. Síðan verður boðið upp á
tvo valkostí. Annar er að ganga upp að Háafossi
og niður Fossárdalinn að sundlauginni við Reyk-
holt. Hinn kosturinn er að skoða ýmislegt það
sem er að sjá, s.s. sögualdarbæinn, Hjálparfoss
og e.tv. eitthvað fleira með stuttum gönguferð-
um, en rútan mun þá fylgja hópnum. Að því loknu
sameinast hópamir í grillveislu á góðum stað.
Höfundur er fararstjóri hjó Útivist.

Morgunblaðið/Gísli Sigurðsson
Andstæðurnarí ríki
náttúrunnar á íslandi
eru oft ótrúlegar; jökl-
ar og jarðhiti saman,
hinn fegursti gróður
og alger auðn við
hliðina, straumhart
og gruggugt jökul-
vatn hjá lind með silf-
urtæru vatni. Myndin
sem hér birtist og var
tekin síðast í júní uppi
á hálendinu við Sult-
artangavirkjun, sýnir
enn eitt afbrigði þess-
ara andstæðna í nátt-
úrunni. Hér skarast
vetur og sumar
bókstaflega með þvi
að öðrum megin í gili
er meira en mann-
hæðar há fönn, að
hluta hulin svörtum
foksandi. Hinum meg-
in í gilinu er grasi vax-
in brekka með sóleyj-
um ogymsum
hálendisblómum. í
þessu litla gili búa
táknmyndir lífs og
dauða saman fram
eftir sumrinu. Sú
myndbirting sést oft á
hálendinu, en síður i
byggð eða á láglendi.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 15. JÚLÍ 2000 1 3