Lesbók Morgunblaðsins - 25.05.1991, Blaðsíða 8

/ Mykinesbygd, 1950. Óteljandi sinnum málaði Mikines sína ástkæru heimabyggð.
Færeyski málarinn
Mikines
að eru góð tíðindi að ut er komin vegleg bók
um Mikines, sem margir íslendingar kannast
við sem brautryðjanda í færeyskri myndlist á
þessari öld og jafnvel sem einn af risunum í
norrænni myndlist, þó ekki sé miðað við neitt
Út er komin hjá forlagi
Emils Thomsen í
Þórshöfn, glæsileg
listaverkabók um
frægasta málara
Færeyinga, Sámal
Joensen-Mikines, og
hefur Bárður Jákupsson
ritað textann. Bókin var
prentuð í Odda og hún
fæst hér. Af þessu tilefni
verður litið á feril
Mikines og helztu
einkenni hans sem
málara.
meira. Að sumu leyti er hann hliðstæða við
Kjarval hjá okkur, þó aldursmunurinn væri
sá, að Kjarval var orðinn 21 árs og búinn
að vera á skútum, þegar Sámal Joensen
fæddist í Mykinesi, einni af afskekktustu
byggðum Færeyja. Við segjum stundum að
Kjarval hafi kennt okkur að meta sumt í
náttúru landsins, sem áður hafði verið talið
ljótt. Og Mikines hafði þá þýðingu í Færeyj-
um, að færeyskir málarar hafa til þessa
unnið miklu meira úr sínu eigin umhverfi
en aðrir norrænir myndlistarmenn. Ekki nóg
með það, heldur hafa Færeyingar tekið
myndlistinni tveim höndum; annar eins al-
mennur áhugi mun vandfundinn, jafnvel á
íslandi. Samkvæmt mannfjöldalögmálinu
ætti svo góður málari sem Mikines naumast
að geta komið upp í svo litlu samfélagi sem
Færeyjum. En það ótrúlega er, að Færeying-
ar hafa átt marga, góða málara og nægir
að nefna Rut Smith (1913-58), Janus Kam-
ban, f.1913, Elinborgu Liitzen f. 1919, og
Ingálv av Reyni, f.1920.
I Færeyjum þekkir hvert mannsbarn Mik-
inis. Bárður Jákupsson skrifar svo: „Tað
man vera fáur her á landi, ið ikki kemst
við navnið Sámai 'Joensen-Míkines, „Myki-
nesmáiiarinn" eila bara Mikines, sum vit
piaga at rópa hann. Tann rættliga fjöibro-
ytta myndlist, sum í dag er ein livandi tátur
í föroyskari mentan, er íbirt í stóran mun
av hansara veldigu nýskapandi málninga-
iist, sum spratt fram í 1930-árunum. So
ung er tann föroyska myndlistin - eini trý
ættariið - at tað klassiska, hon byggir á,
er ikki meir en hálvthundrað ára gamalt. “
Þá er von að þeir spytji sem ekki vita:
Hverskonar málari er hann þessi Mikines?
í fáum orðum; hann var fígúratífur málari
sem vann á nótum espressjónisma. Þó hann
hlyti menntun sína í Konunglegu listaakade-
Sámal Joensen-Mikines.
míunni í Kaupmannahöfn, sjást áhrifin það-
an ekki nema í eldri myndum hans. Hann
var aðdáandi Munchs og smávegis áhrif frá
honum má sjá í myndum Mikines á tíma-
bili en Mikines var of sjalfstæður og sjálf-
sprottinn til þess að stæla einn eða neinn.
Einnig má sá nokkur áhrif í sumum sjávar-
myndum hans frá danska málaranum Oluf
Höst, sem Mikines dáði mjög. Fyrst á ferli
sínum málaði Mikines færeyskar náttúru-
stemmningar með áherzlu á birtubrigði, en
síðan tekur við dökkleitt tímabil og þá mál-
aði hann hvetja jarðarförina á fætur ann-
arri; einnig návist dauðans með niðurlútu
fólki umhverfis dánarbeð eins og Munch
hafði áður gert. Jarðarförin er myndefni,
sem kemur fyrir aftur og aftur hjá Miki-
nes, ailt frá 1930-1950. Sumar þessara
mynda eru fima sterkar í einfaldleika sínum.
Hann málaði líka frábær portret, ekki sízt
„Mynd af Haldóri", bróður listamannsins,
1932, „Mynd af Tístrami“, 1932 og „Miki-
neskonu" 1934. Sjálfsmyndin sem prentuð
er á forsíðu bókarinnar er hinsvegar ekki í
sama gæðaflokki og margar aðrar manns-
myndir hans, svo sem myndin af færeyska
sjómanninum, sem hangir uppi á Hótel
Holti, en hún er ekki í bókinni.
Myndefni Mikines gegnum tíðina er að
langstærstum hluta fólk, hús og landslag í
Færeyjum. Stundum er þokan alls ráðandi,
stundum sólskinið; Mikines er frábær mál-
ari landslagsmynda, kompónerar sterkt og
oft notar hann liti djarflega eins og í mynd-
inni „Borgardalur í Mikinesi, útsýni móti
Vágum“, frá 1952.
Ut á við er Mikines þó líklega frægastur
fyrir dramatískt myndefni, sem verður að
telja afskaplega sér-færeyskt: Grindadráp.
Fyrstu myndina um þetta efni málaði Miki-
nes 1942 og sú síðasta sem prentuð er í
bókinni er frá 1959. Þá er sveiflan orðin
svo gassaleg og stílfæringin gengin svo
langt, að þarna er Mikines alveg á. mörkum
hins abstrakta. Um það segir Bárður Ká-
kupsson í bókinni:
„Mikines stóð ongantíð, men royndi aI-
samt nýggjar leiðir. Tá ið formarnir og teir
myndandi lutirnir verða einfaldari og meira
samanfatandi, verður störri rúm fyri ex-
pressivu litmegini. Tað er serliga í grinda-
drápsmyndunum, möguleikarnir fyrir eini
abstaktari viðgerð koma fram.“
Síðast en ekki sízt liggja eftir Mikines
nokkur trúarleg verk. Fjögur þeirra eru
prentuð í bókinni: „Jesus á Genesaretvatni"
frá 1944, „Niðurtökan af krossinum“ frá
1950, „Jesus á Genesaretvatni" frá 1965
og loks sú sem hér er prentuð: „Jesus gong-
ur á sjónum“ frá 1967. Þessi verk eru hvert
öðru betra, en að því leyti frábrugðin flest-
um öðrum verkum málarans, að allt rennur
meira og minna saman, form og litir, í eina
iðandi, mjúka heild. Sú síðasttalda, „Jesus
gongur á sjónum“ er raunar altaristafla í
Kirkjubæ og afar sérkennileg að því leyti,
að hún er örþunnt máluð; virkar nánast sem
frumkast málarans. Um hana segir Bárður
Jákupsson:
„Hóast illa fyri af sjúku megnaði Mikines
at fullföra altartavluna til Kirkjuböar kirkju
í 1967. Hún var millum seinastu verk hans-
ara.
Málningurin hevur dám av skitsu - í góð-
ari merking. Hann er frískur og elviligur í
pensilstrokum, rýtmu og stórari rörslu.
Litavalið er hóvsamt, men fulltónandi og
talandi“.
Ég man aðeins eftir mjög fáum málurum
fyrir utan Mikines, sem gátu málað svona
vatnsþunnt með olíulit án þess verkið yrði
magurt. Þar á meðal var Edvard Munch og
einnig Picasso. Þessi trúarlegu verk Mikines
hafa líka þá sérstöðu, að hér málar hann
ekki eftir fyrirmynd og myndefnið er ekki
sér-færeyskt. Það er hinsvegar færeyski
dansinn, en Mikines gerði sér ekki mat úr
honum að ráði; þó er í bókinni „Dansur"
frá 1944. Og þó margt fleira mætti upp
telja, ætla ég aðeins að geta um eina til
viðbótar: „Karen við Kára“ frá 1956. Mynd-
efnið er klassískt: Móðir gefur kornbarni
bijóst, það er kona listamannsins og sonur.
Mikines einfaldar myndefnið og magnar það
einhveijum galdri, sem ekki verður útskýrð-
ur með orðum. Þetta er madonnumynd í
hæsta gæðaflokki.
Það var 22. febrúar árið 1906, að Samu-
el Elias Fredrik Joensen var í heiminn bor-
inn í Innistovu í Mykinesi, elztur af 6 börn-
um. Foreldrarnir, Jóhannes hjá Sámali í
Innistovu og Anna Katrina, fædd Abra-
hamsen, í Útistovu. Mykines er ein afskekt-
asta byggð Færeyja; hvað gat snemma á
öldinni orkað á Sámal litla að hann léti sér
yfirhöfuð koma til hugar að mála myndir?
Um það segir Bárður Jákupsson í bókinni:
„ Tann mentanin, sum undan aldamótin-
um kom uttan úr heimi við nýggju tíðini til
hetta fjarskotna land, festi fyrst rötur í
hövuðsstaðnum, tað vill so vera. í Havnini
hildu teir glataðu spælimennirnir til, og her
treivst mangt listaligt tiltak. Fyrsti föroy-
ingur, ið varð listamaður burturav, skuldi
kortini ikki koma úr hövuðsstaðnum, men
úr teirri avbyrgdastu útoyggj av öllum -
Mykinesi. Ein kundi kanska hugsað, at tey
vaksnu hövdu ilt við at skilja ynskini hjá
hálwaksnum mykinesdreingi tá á dögum
um at verða listamaður, men sagt verður,
at foreldrini hjá Sámal Eliasi, serliga faðir-
in, ið las bökur og tíðarrit uttan úr heimi,
vóru betur at sær komin í vitan og kunn-
leika um heimin uttan fyri ta lítlu oynna,
enn tey flestu, og tóku undir við honum. “
Sámal litli fékk ungur vatnsliti en af
frumraunum hans fara ekki sögur. Aftur á
móti vakti athygli, að hann hafði dáfagra
söngrödd og lék á munnhörpu. Föðuisystir
hans bjó í Danmörku og Sámal var sendur
til hennar 16 ára gamall. Bárður skrifar:
„Ætlanin mundi vera, at hann skuldi fáa
undirvísning í tónleiki, og hann gekk at
spæla fiól hjá einum bygdarspælimanni har
um vegir.“