Lesbók Morgunblaðsins - 25.05.1991, Blaðsíða 4

Rýnt í Konungsskuggsjá
Konungsskuggsjá er höfuðrit Norðmanna úr
kaþólskum sið og á sér raunar engan sinn
líka hérlendis að fornu. Fræðimenn telja að
hún sé rituð um miðja 13. öld, eftir að Snorri
fróði er myrtur í Reykholti (1241) og áður
Heiti Konungsskuggsjár
er vitaskuld sótt til
útlendra fyrirmynda,
enda tíðkaðist mjög fyrr
á öldum að kenna bækur
við spegla.
Eftir HERMANN
PÁLSSON
en íslendingar týna fornu frelsi og ganga
konungi Noregs á hönd (1262—1264).
Hvorutveggi atburður var runninn undan
rifjum Hákonar gamla (1204—1263), og af
ýmsum rökum þykir mér rétt að lesa Kon-
ungsskuggsjá (= Kgs.) í ljósi þess em Há-
kon konungur og íslendingar áttust við
áður en hún var færð í letur. Hitt skiptir
þó öllu meira máli í því að öðlast glöggan
skilning á Kgs að rýnandi kynni sér ræki-
lega þau rit sem höfundurinn kann að hafa
fært sér í nyt. Bækur æxlast af bókum, og
jafnan er það mikil forvitnibót að gera sér
grein fyrir hvaðan tilteknar skræður séu
kynjaðar og bera kennsl á þann ættarsvip
sem verður með skyldum ritum.
Orðið skuggsjá (einnig skuggsjón) merkti
„spegil" sem er raunar tökuorð úr þýsku
og á rætur að rekja til latneska orðsins
speculum í sömu merkingu. Heiti Kgs er
vitaskuld sótt til útlendra fyrirmynda, enda
tíðkaðist mjög fyrr á öldum að kenna bæk-
ur við spegla. [Um þetta efni og skyld vanda-
mál hefur Einar Már Jónsson skrifað einkar
fróðlega í Griplu VII, 1990: „Staða Kon-
ungsskuggsjár í vestrænum miðaldabók-
menntum“]. Hugmyndin sem fólgin er í
bókarheitinu virðist í snöggu bragði gefa í
skyn að konungar gætu kynnst sjálfum sér
með því að lesa ritið. Þessu til samanburðar
verður sú staðhæfing fomrar hómílíu að í
heilögum ritningum „má maður líta sig sjálf-
an svo sem í nokkurri skuggsjá, hvílíkur
hann sé“. Þó mun hitt einnig hafa vakað
fýrir höfundi að norskir þegnar gætu kynnst
konungdómi með því að horfa í þenna speg-
il og þá um leið áttað sig á skyldum sínum
við konung. En nú er Kgs ekki nema að
nokkru leyti „skuggsjá konunga"; í henni
býr ýmiss konar fróðleikur af öðru tagi, svo
sem lýsingar á írlandi, íslandi og Græn-
landi, viðræður um farmennsku, hirð-
mennsku, kurteisi og ýmislegt annað.
II. BergmálFrá
HUGS VINN SMÁLUM
Kgs hefst með svofelldum orðum sem
gefa glöggt í skyn að menntun, siðigæði
og iðkun vaka fyrir höfundi:
Þá er eg hugumleidda allar íþróttir fyrir
augu hugar og rannsakaði eg með at-
hygli alla siðu hverrar íþróttar, þá sá eg
mikinn fjölda mæðast í villistígum [...] Sá
fjöldi sýndist mér týnast með ýmsum at-
burðum: sumir fyrir fáfræðis sakir, því
að villistígar voru svo mjög troðnir að
þeir sýndust gengilegastir, og hugðu fá-
fróðir menn að það væri þjóðgötur, því
að þar var mestur fjöldi á. En sumir týnd-
ust fyrir sakir leti og ræktarleysi. En sum-
um þótt einslegt að ganga aðra vega en
þá er flestir gengu. Sumum gekk til háð
og spott, ef þeir gengu sér einir að veg-
um. En sumum gekk til þrályndi og illska
með ýmislegum girndum.
Hér fer lítt fyrir frumlegum hugsunum;
fólki á villustígum bregður býsna víða fyrir
í ritum þeirra sem beijast gegn syndum og
hvers konar meinum, enda eru slíkir menn
jafnan ákafir að hjálpa reikandi mönnum
að rata gagnvegi til góðs lífemis. Hitt vek-
ur þó sérstaka athygli að fyrsta málsgreinin
er þýðing á formálanum eða einhverri
lífseigustu skólabók sem um getur í sögu
veraldar, spekiriti því sem kennt er við
Cato (Dicta eða Disticha Catonis), og mun
hafa verið hartnær þúsund ára gamalt þeg-
ar höfundur Kgs settist á skólabekk. Að
öllum líkum mun hann hafa snúið þessu
sjálfur úr latínu, en annars staðar í verki
sínu virðist hann styðjast við Hugsvinnsmál
(Hgs) sem eru raunar lausleg þýðing á lat-
neska frumtextanum og ort undir ljóða-
hætti, rétt eins og Hávamál. Um aldur Hgs
leikur nokkur vafi, en þess hefur verið get-
ið til að þau séu frá tólftu öld og styðjist
við þýðingu í óbundnu máli sem gerð var
þegar á elleftu öld í því skyni að hjálpa
skólapiltum við latínunám, og raunar er
hugsanlegt að höfundur Kgs hafi ekki notað
Hgs sjálf heldur einungis íslensku (norr-
ænu?) frumgerðina í lausu máli. Kgs og
Hgs er fleira sameiginlegt en spakleg um-
mæli um siðræn vandamál: í hvortveggja
riti er faðir að fræða son sinn um þá hluti
sem skipta mikiu máli.
Orðið íþrótt hafði miklu víðtækari merk-
ingu fyrr á öldum en nú, enda eignar Rögn-
valdur jarl kali (d. 1158) sér níu íþróttir,
þótt sumar þeirra séu nú taldar til lista frem-
ur en íþrótta: að tefla skák, rista og ráða
rúnir, lesa (og skrifa) bók, smíða, fara á
skíðum, skjóta, róa, slá hörpu, yrkja kvæði.
Höfundur Kgs lætur orðið íþrótt einnig ná
yfír hvers konar iðnir og aðra kunnandi sem
geta komið mönnum að gagni við störf eða
atvinnu. „Af íþróttum verður maður fróður
með hveiju athæfi er hann vill síðar lifa,“
segir á einum stað í bókinni.
III. Fræðsla Og NÁM
Kgs leggur mikla áherslu á að mennta
börn:
Ef þér verður barna auðið, þá lát þú ekki
þitt bam íþróttalaust upp fæðast, því að
þá er helst von að maður haldi sig nokkuð
sjálfur til mannvits eða íþrótta þegar hann
tekur sjálfræði, ef hann er nokkurs
áskynja í æsku meðan hann er undir aga.
Fyrirmyndin að þessu er ekki latneska
spekikvæðið sjálft, heldur annaðhvort Hgs
eða eldri þýðing í óbundnu máli. Hug-
svinnur mælir svo:
Ef þér erfingja
verður auðið eiga
og ertu fáskrúðugur að fé,
jóðum þínum
kenn þú íþróttir,
þær er þeim fæðslu fái.
Hér er greinilega vikið að þeirra skyldu
foreldra að mennta börn sín í því skyni að
búa þau undir hæfílegt ævistarf, en slík
skyld hvíli sérstaklega á herðum snauðra
manna sem höfðu ekki tök á að tryggja
framtíð barna sinna með fjármunum. Þegar
höfundur Kgs flytur slíka kenningu um
miðja þrettándu öld, þá höfðu norskir og
íslenskir skólapiltar kunnað skil á henni um
margra kynslóða bil. Svipuðu máli gegnir
um nám; menn áttu sí og æ að nema nýta
hluti. Svo lengi iærir sem lifir. Maður á að
vera nemandi ævilangt. Höfundur Kgs er
hvergi myrkur í máli um þá skyldu hugs-
andi manna að hætta ekki námi fyrr en
nösum lýkur:
Það skaltu og víst hugleiða að aldrei gangi
sá dagur yfír þig að eigi nemir þú nokk-
urn hlut þann er þér sé gagn í, ef þú vilt
allvitur heita, og gerst eigi þeim líkur er
það þykir ósæmd vera að annar segir eða
kennir þeim þá hluti er þeim væri mikið
gagn í, ef þeir næmi. Láttu þér jafnmikla
sæmd að nema sem að kenna, ef þú vilt
allfróður heita.
Ver þú lastvar sjálfur og kenn hveijum
gott er það vill ef þér nema.
Slíkt er mjög í anda Hugsvinns. Víða í
lærdómsritum bregður fyrir þeirri hugmynd
að maður eigi að nýta hvern dag sem yfir
hann gengur. í Veraldar sögu segir um
Títus keisara að hann „lést týna hveijum
degi þeirra er hann gerði eigi nokkuð ágæt-
legt verk og gott,“ sem kemur heim við
ummæli Hugsvinns: „Hvern dag frá öðrum,
/ meðan þér heilsa gefst / vertu þér að
nokkru nýtur.“ Hvatningu til náms og
kennslu bregður nokkrum sinnum fyrir í
Hgs:
Gott skal kenna
sér er vill grandvar vera
og kosta nýtt að nema.
Mörgum dugir
sá er af mannviti
kennir gott gumum.
Manndýrð meiri
getur eigi fyrir mold ofan
en kenna gott pmum.
Fyrir augum
lát þér aldrei vaxa
nýtt kenna og nema.
Þeir sem stunda kennslu að atvinnu gætu
valið sér svofellt kjörorð úr Hgs:
Æðri sýslu
máttu eigi hafa
en kenna nýtt og nema.
IV. SÍMÆLGI
Eitt af þeim siðrænu vandamálum sem
fjallað er um í Hgs og höfundur Kgs hag-
nýtti sér á eftirminnilegan hátt varðar marg-
mælgi, þann skæða löst að kunna ekki taum-
hald tungu sinnar og láta svo fleira sér um
munn fara en satt eða hæfilegt þyki:
Gæt þú vandlega tungu þinnar og vit að
það er virktaráð [...] Það skaltu og víst
vita að engi er einn æðri kraptur eða
styrkri en maður fái vel heft tungu sína
frá munneiðum eða illyrðum og sögvísi
eða öllu tunguskæði.
Mér má glögglega kenna bergmál frá
Hgs:
Sögvísum manni
skaltu sjaldan trúa.
Ómálugur skal
og stilla orðum vel
sá er vill guðs ást geta.
4
Æðra kraft
fær maður aldregi
en vera i tungu trúr.