Lesbók Morgunblaðsins - 30.06.1990, Blaðsíða 2

Hringformið kemur oft fyrirhjá Endo. Þetta nafnlausa verk er úr bronsi, 1987.
Að baki liggur hvötin til
samruna við alheiminn
Langflest verka Tóshikatsu Endo eru hringir,
femingar, teningar og rétthyrningar og þessum
einföldu formum má líkja við naumhyggju í list-
inni. Sú samlíking nær þó ekki til efnisins sem
listamaðurinn velur sér og formgreiningin ein
TOSHIKATSU ENDO
er ungur Japanskur
myndlistarmaður, sem
nú sýnir í Hafnarborg í
Hafnarfirði. Að
sýningunni stendur
Norræna listamiðstöðin í
Svíavirki í Finnlandi.
Hér er sjaldgæft tækifæri
til að sjá japanska
samtímalist, sem hvorki
er þó sér-japönsk né
vestræn. Endo íjallar um
höfuðskepnurnar sjálfar,
sem snerta allt
mannkynið, einkum
eldinn og vatnið.
Sýningin stendur til
22. júlí.
Eftir FUMIO NANJO
Naihlaust myndverk eftir Endo: Sam-
röðun tijábola, sem Endo hefur sviðið
svo þeir verða svartir. Ofan á þeim er
vatn. 1983-1988.
nægir ekki til skilnings á list hans. Hún bygg-
ir á hugmyndaheimi sem tengdur er sög-
unni, goðsögnum og mannlegri tilvist.
Mörg af verkum Endos eru brennd eða
sviðin. Þegar tré er brennt verður það í raun
endingarbetra ,og þannig er gefið í skyn að
verkin kunni að lifa lengur en önnur mynd-
verk úr tré. Séu verkin skoðuð sem tákn virð-
ist sem þau muni lifa hálfa eilífðina og á
þann hátt má hugsa sér að þau standi utan
við sjálfan tímann. Svartur liturinn, sem er
frumstæðastur og sterkastur litanna, kveikir
ennfremur í verkunum alvöruþrungna tog-
streitu án skreytinga.
Endo brennir verkin ávallt einhvers staðar
úti í náttúrunni: á yfírborði stöðuvatns í skóg-
inum eða ofan á moldarhaug. Þessi formlega
athöfn er ekki opinber; hún er ekki framin
fyrir áhorfendur, heldur fer Endo þar ávallt
einn. Þó eru teknar ljósmyndir af athöfninni
svo við getum fylgst með henni eins og úr
fjarlægð. Eldinn notar Endo einnig sem and-
stæðu vatns í jarðarverkum sínum. Þá grefur
hann holu í jörðina og svo virðist sem eldur-
inn logi úr iðrum jarðar, líkt og í eldgosi.
Flöktandi myndum loganna er ekki stjómað
af mannlegum vilja heldur eru þær hluti af
ógnarkrafti sjálfrar náttúrunnar.
Þó er vatnið sýnu sterkari þáttur í verkum
Endos en eldurinn. Til dæmis um þetta má
nefna verkið sem sýnt var á Indlandsþríær-
ingnum árið 1986 og aftur á Feneyjatvíær-
ingnum árið 1988-. I því verki eru tuttugu
og tveir uppréttir svartir sívalningar fylltir
vatni. í verki sem gert er úr stórum tré-
drumbum eru holur í trénu fylltar vatni. Verk-
ið Allegóría II: Kista Seele er trékassi, eins
og líkkista að lögun,_sem í er vatn þótt áhorf-
endur sjái það ekki. í landslagsverkum sínum
notar Endo vatn í hringformum.
Auk trésins hefur Endo notað stein, jám
og brons. Steinum raðar hann í hring og
suma þeirra svíður hann en aðrir eru í raun
bronsafsteypur af steinum. í einu bronsverk-
anna hefur Endo beitt ætingu á yfirborðið.
Ég hef getið efniviðarins sem Endo notar
og tækninnar sem hann beitir vegna þess hve
mikilvæg hann sjálfur telur þessi atriði, en
einnig til að 'leggja á það áherslu að verk
hans eru á engan hátt afsprengi formalis-
mans.
Hvað er það þá sem skiptir Endo mestu
máli? Hann leitar arftekinna frummynda sem
leynast í vitund mannsins. Þannig hefur vat-
nið ávallt sótt á hug hans vegna þess hve
samtvinnuð mynd þess er allri sögu og tilveru
mannsins og iífínu sjálfu. Notkun hans á
vatni verður ekki skýrð með tilvísun til neins
einstaks atburðar eða einhlítrar merkingar.
Vatn tengist fjölda ólíkra sagna og tákna úr
mannlífinu. Það væri erfitt að afmarka tákn-
gildi þess.
Þó getum við nálgast vatnið á ýmsa vegu
ef við aðeins leyfum því að halda eiginleikum
sínum. Hið nákvæma og fágaða andlit vatns-
ins getum við greint þar sem það situr í
barmafullum sívalningnum og þrýstingurinn
á yfirborði þess lyftir því yfír brún ílátsins
án þess þó að fljóti yfir. Við sjáum annan
eiginleika vatnsins þegar við horfum á himin-
inn speglast í hringlaga skurði fylltum vatni.
Þá finnum við kyrrðina sem er þó aðeins eitt
af mörgum andlitum vatnsins, en þarfnast
engrar túlkunar.
Það sama má segja um eldinn, að eins og
vatnið hefur hann gegnum aldirnar verið
bæði þjónn mannsins og ógnvaldur. Vald
okkar yfir eldinum vitnar ekki aðeins um lausn
á ákveðnum tæknilegum vanda, heldur er það
eitt af einkennum siðmenningarinnar. Nú á
dögum gleymum við því gjaman hve náttúru-
legur og villtur eldurinn er í raun. í upphafi
var eldurinn það afl í náttúrunni sem valdið
gat mestri eyðingu, en var um leið sýnileg-
asta form orkunnar. Þegar við sjáum eldinn
í verkum Endos kemur hann við hjarta okkar
og við finnum til leyndardómsfuilrar eftir-
væntingar og undrunar.
Eins og ráða má af því sem hér hefur ver-
ið sagt felst í verkum Endos meira en greina
má með auganu og að ekki eru þau einvörð-
ungu fólgin í forminu. Þau eru skyld innstu
kjörnunum í meðvitund okkar og verða ekki
skýrð með orðum og rökum. í þeim birtist
okkur innra líf mannsins — það sern er hand-
an orða og allra takmarkana. í þessu sam-
hengi má segja að áhrif verkanna á okkur
séu mjög einföld. Hrein og óhlutbundin bygg-
ing þeirra nær til þess sem er sammannlegt
í huga okkar og hún verður til í leitinni að
fi-umformum mannlegrar sögu. Verkin tengj-
ast því beint óhlutbundinni veröld goðsagn-
anna.
Þessi inngangur skýrir það þó ekki hvaðan
verk Endos fá slíkan sálrænan styrk. Mót-
sögnin felst hér í því að uppnámið sem við
komumst í er við stöndum andspænis verkum
hans stafar í raun af nákvæmu jafnvægi
milli fonnsins og meðhöndlunar efniviðarins.
Tökum til dæmis tijábolinn. Þykkt hans, svið-
ið yfírborðið og þyngd hans skapa fegurð sem
er í senn einföld og alvarleg; í þeim felst eins
konar fagurfræðileg árás. Þetta holdlega afl
er í breiðum skilningi byggt á erótískri feg-
urð og skynjun. Þegar allt kemur tii alls heill-
ar Iistin okkur vegna þess að hún getur talað
til okkar sem erótískur kraftur.
Japanskir nútímalistamenn eiga í nokkrum
erfiðleikum er þeir sýna á Vesturlöndum. Ef
þeir beita túlkun og tækni sem svipar til þess
sem algengt er á Vesturlöndum er litið svo
á að þeir hermi eftir vestrænni list. En ef
þeir beita fyrir sig sétjapönskum hefðum lítur
fólk aðeins á það sem er ókunnuglegt og fram-
andi í verkum þeirra. Japanskir listamenn
virðast því þurfa að finna sér viðhorf sem
hvorki eru vestræn né japönsk. í þessu sam-
hengi má benda á að verk Endos bera ekki
vestrænt yfirbragð, né eru þau heldur byggð
á úr sér gengnum yfirborðsskilningi á jap-
anskri hefð. Hann hefur mótað sinn eigin
heim sem tekur bæði til hins vestræna og
hins japanska.
Verk hans byggjast á einföldum formum
en eru þó engin naumhyggjulist og listsköpun
hans má ekki rekja til formalisma. Hún er
ekki symbólísk í venjulegum skiiningi þess
orðs þar sem svo erfítt er að rekja táknrænt
innihald hennar. Notkun elds og vatns ásamt
einfaldri efnismeðferðinni minnir að nokkru
á konseptlist eða á arte povera. Engu að síður
er rökbygging verkanna frábrugðin því sem
gerist í þessum hreyfingum. Segja má að
verk Endos nálgist náttúrulega rómantík.
Þeir sem geta skoðað list án þess að styðj-
ast við klisjur munu sjá að verk Endos eiga
sér enga hliðstæðu og verða ekki flokkuð á
þennan máta. Er það ekki rétt að list hafi
gildi þegar hún er frumleg og óflokkanleg?
Endo er ungur listamaður sem býr og starfar
í Tókýó og við verðum að hafa í huga hvað
þetta felur í sér. Það er óhugsandi að lista-
maður geti búið í Tókýó sem er stærst stór-
borganna, en lifað samt eins og einbúi án
þess að þekkja til samtímalistarinnar. Endo
er vel kunnugur bæði konseptlist og naum-
hyggju. Hann er ungur menntamaðúr og
þekkir bæði til verka Jungs og Eliade. í þess-
um skilningi tengjast hugmyndir hans jap-
anskri menningu og japanskri þekkingu. En
við gætum eins bent á að japanskar shinto-
byggingar hafa oft yfirbragð naumhyggju og
við gætum vísað til gagnrýnnar gamansem-
innar sem kennd er við Zen og blandast þar
siðalærdómum. Verk Endos má einnig segja
að beri keim af indverskri heimspeki og búd-
disma þar sem að baki þeirra liggur hvötin
til samruna við alheiminn gegnum sjálfstján-
ingu einstaklingsins. Þessi list sýnir grunn-
mynd mannsins en einnig lífið í samvist við
algildan sannleik. Þennan sannleik lærum við
ekki af sjálfum okkur og hann verður ekki
tjáður á formlegan hátt. Loks verður hann
aldrei að efnigveruleika. En Endo trúir því
að í listsköpuninni megi nálgast skilning þessa
sannleika og sýna mynd hans í verkum. Þessi
sannfæring er grundvöllur listarinnar og ger-
ir Endo kleift að veita verkum sínum andlegt
afl og beita fyrir sig naumum formum án
þess að þau verði að tilgerð eða sérvisku.
Markmið hans er magísk tjáning: holdgerving
hins altæka og göfuga. Verkin eru til vitnis
um það hversu vel honum hefur tekist.
Á víð og dreif
Þjóðtungan
ftirfarandi setning-
arbrot er tekið úr
_ f málþætti í Ríkisút-
varpinu í nóvem-
bermánuði sl. „að
■ A íslendingar haldi
uppi sjálfstæðri
þjóðtungu". Þótt
þetta brot sé hluti þáttar, sem er fyr-
ir löngu gleymdur, og hefur vísast
farið inn um annað eyrað og út um
hitt, þá er þetta brot úr þættinum
mjög merkilegt. Hvað heldur hveiju
uppi? Tungumálið er burðarás menn-
skrar meðvitundar, en ekki „haldið
uppi“ af einum né neinum. Tungumál-
ið er jafn eðlislægt og það er sjálfgef-
ið að iðka það, og iðkun þess mótar
það og styrkir, ekki aðeins „það“
heldur ekki síður þann, sem iðkar
það. Án þess er engin „þjóð“ til sbr.
de Maistre: „Menning hverrar þjóðar
er mótuð af þjóðtungunni." Án iðkun-
ar þess hverfur öll sjálfstæð hugsun
og í stað lifandi og hugsandi einstakl-
inga myndast zombíinn, sem gefur
frá sér stokkfreðna frasa og óhljóð.
Tungumálið er inngróið, eins og iðkun
þess og upphaf eru sjálfsögð við-
brögð, brýnasta nauðsyn og undir-
staða mennskunnar frá blautu bams-
beini. Hið rétta er, að „þjóðtungan
heldur íslendingum uppi sem þjóð“.
Þjóðtungan er hluti lífstjáningar
hvers einstaklings og fyrstu ósjálfr-
áðu viðbrögðin eru eðlislæg svörun
kornabarnsins við henni. Samkvæmt
kenningum Chomskys eru allir menn
fæddir með málsvörun, sem virðist
vera hluti erfðavísanna og þar með
einnig fæddir til að vera talandi.
Chomsky telur óskilgreinanlegt á
hvern hátt smávegis örvun til máls
hjá kornabarni geti vakið það til
máls. íslenska er vakin í íslenskum
málheimi og þar er forsendan að upp-
hafí málkenndar hvers einstaklings
og þar með þeirri lykilforsendu, sem
gerir íslendinga íslenska.
Því er haldið fram, að í skáldskap
rísi tungan hæst. Enginn hefur getað
skilgreint hvað skáldskapur sé, óút-
skýranlegt fyrirbrigði. Bestu kvæðin
verða til líkast og af sjálfu sér. Skáld-
ið „heldur ekki uppi“ skáldskapnum.
Það iðkar hann af þörf og stundum
verður hann opinberun, jafnmikil op-
inberun skáldinu og þeim, sem hlusta
eða lesa. Það er ekki gerlegt að
„halda uppi skáldskap“. Hann fæðist,
hvar og hvemig, veit enginn. Því
hljómar þessi setning „að halda uppi
sjálfstæðri þjóðtungu“, einna líkast
því, að hægt væri að kaupa hana og
selja úti í næstu kjörbúð. Peningar
duga hér skammt. Opinberir styrkir
og skrípatilburðir stjórnvalda í gervi
„átaks til máls“ verða alltaf aðeins
hljómandi málmur og hvellandi bjalla.
Sama er að segja um skáldskapinn.
Styrkir og pólitískir blaðrarar geta
aldrei tryggt góðan skáldskap. Skáld-
skapurinn lifir, jafnvel þar sem þursar
reyna að ganga af honum dauðum
með mútum eða morðum. Það er
tungan og skáldskapurinn sem er
upphaf og líf íslenskrar menningar
og þegar það viðhorf kemur upp „að
halda þessu uppi“ þá hlýtur maður
að álykta, að þeir tímar séu upprunn-
ir þegar „þjóðtungan heldur Islend-
ingum ekki lengur uppi“.
SIGLAUGUR BRYNLEIFSSON