Lesbók Morgunblaðsins - 10.06.1989, Blaðsíða 10

Abbé Sieyés - gagnrýnandi forréttinda.
við bann Búrbóna konunga við starfsemi
jesúíta og einnig stóðu deilur um viðhorf
frönsku kirkjunnar til páfavaldsins. Þessar
deilur drógu mátt úr kirkjunni sem stofnun-
ar og rýrðu áhrif hennar á pólitískum vett-
vangi. Onnur stétt, aðallinn, átti samkvæmt
hierarkíinu að vera sverð og skjöldur kon-
ungsdæmisins. Ættgöfgin erfðist og eign-
imar runnu svo til óskiptar til elsta sonar,
en það fyrirkomulag tryggði eignir ættar-
innar. Þótt mikið væri rætt um auð stórborg-
aranna þá var auður aðalsins þegar á heild-
ina er litið mun meiri. Þessum auð var þó
misskipt. í Lyon, mestu iðnaðarborg Frakk-
lands var auður aðalsins talinn þrisvar sinn-
um meiri en auðugustu borgaranna, silki-
heildsalanna, sem voru taldir ríkasti hluti
borgarastéttarinnar. Auk erfðaeigna átti
aðallinn aðgang að best launuðu embættum
ríkisins og var auk þess skattfrjáls eins og
klerkastéttin. Eins og áður segir, var aðall-
inn ekki óskiptur. Hann skiptist í erfðaaðal-
inn og embættismannaaðalinn sem konung-
ar af Burbónaætt höfðu aðlað konungsætt-
inni og konungsvaldinu til styrktar. Sam-
kvæmt hefðinni bar erfðaaðlinum einum
rétturinn til að bera sverð, sem öðmm stétt-
um var fyrirmunað samkvæmt fomum rétti.
Þriðja stétt mátti ekki bera göfugt vopn,
barefli og jarðyrkjuverkfæri og auðvitað
gijót var þeim heimilt að nota. Aðallinn
„var“ og þarfnaðist engrar réttlætingar fyr-
ir tilveru sinni. Blixen barónessa (Isak Di-
nesen) lýsir þessari verund vel í „Drauma-
menn“ í „Sjö gotneskum þáttum": „Leyfum
læknum, kokkum og þjónum ættarsetranna
að ágæta sig og réttlæta með gjörðum sínum
og jafnvel með ætluðum gjörðum og afrek-
um. Göfugt fók er metið samkvæmt því sem
það er“.
Aðallinn Orðinn
ÓTRYGGUR
Aðallinn var um 6% frönsku þjóðarinnar
og elstu ættimar töldu sig vera afkomendur
hinna fomu franka þjóðflutningstímans.
Stéttin hélt réttindum sínum og sérréttind-
um en var jafnframt svipt skyldum sínum,
að minnsta kosti sá hluti hennar sem dvaldi
við hirðina í Versölum. Hlutverk aðalsins
sem sverð og slqoldur ríkisins eins og verið
hafði á miðöldum tilheyrði fortíðinni, þótt
stéttin hefði enn rétt til æðstu metorða inn-
an hers og flota. Umboðsstjómin var komin
í annarra hendur og dómþingin voru að
mestu mönnuð embættismannaaðli, en þau
höfðu verið hemill á einveldi konungs, þegar
þeim var leyft að starfa. Lúðvík XVI hafði
aflað sér vinsælda við valdatökuna, með því
að Ieyfa aftur starfsemi þeirra. Afstaða
dómþinganna til allra tilrauna konungs-
valdsins til að takmarka misræmið milli
þegna samfélagsins var neikvæð og flýtti
þar með fyrir því allsherjar uppgjöri við
stigveldið sem hófst með stéttarþinginu
vorið 1789.
Aðallinn var ekki lengur jafn hollur kon-
ungsveldinu og gert var ráð fyrir. Kenning-
ar heimspekinganna höfðu náð að seyra þá
hefðbundnu meðvitund um skyldu aðals við
konungsdæmið og var þetta áberandi, ekki
síst meðal náfrænda konungs svo sem hjá
hertoganum af Orleans, sem gekk upp í
lýðskrumi og gerðist auk þess lóðabraskari
í höfuðborginni.
Fjármálaöngþveitið var orðið óviðráðan-
Jegt, fjármálastjóm Neckers, sem ýmsir
’höfðu lofað og prísað, reyndist byggjast á
'ýmiskoBar hagræðingu í bókhaldi.og Cal-
onne var falin stjómfyármála ríkjsiris. Hon-
um var ljóst, að ef ekkert yrði að gert
myndi ríkið verða gjaldþrota og konungs-
veldið hrynja. Hann vonaðist til að geta
hlotið stuðning höfðingjastefnu eða þings
um róttækar tillögur sínar um landsstyrk,
sem skyldi leggjast jafnt á alla jarðeign,
jarðeignir bænda. borgara, kirkju og aðals.
Verst þokkuðu skattarriir skyldu afninridir
og dregið yrði úr útgjöldum hirðarinnar.
Höfðingjaþingið kom saman 22. febrúar
1787 og stóð til 25. maí sama ár. Calonne
taldi víst að hinir 7 konungbomu prinsar,
36 hertogar og marskálkar, 33 saksóknarar
dómþinga, 11 háklerkar, fulltrúar lénsríkj-
anna 12 að tölu, 12 ríkisráðgjafar og 25
borgarstjórar stærstu borganna og fleiri
kæmu nú saman í þeim tilgangið að bjarga
konungsríkinu frá hruni, að ætlan Calonnes
og Lúðvíks XVI. Calonne hélt beinskeitta
ræðu um orsakirnar að Ijármálaróreiðunni
og bar fram tillögur og breytingar á skatt-
kerfi ríkisins, afnámi undanþága og sérrétt-
inda. Hann taldi, að án breytinga yrði gjald-
þroti ekki forðað. Undirtektir þingmanna
voru mjög neikvæðar og víðtækur samblást-
ur hófst meðal sérréttindastéttanna um að
koma Calonne frá. Það tókst að hann var
rekinn frá hirðinni og gert að dvelja á land-
setri sínu úti í sveit, en þaðan flúði hann
til Englands og var bönnuð landvist á
Frakklandi. Hann varð því fyrstur til að flýja
land, fyrsti emigrantinn.
Hugmyndir Um Stéttaþing
Nýr ijármálaráðherra var valinn, en íjár-
hagur ríkisins versnaði stöðugt. Tilraunir
Lúðvíks XVI til að styrkja vald sitt olli
magnaðri andstöðu dómþinganna og háað-
alsins og kröfur komu fram úr þeim hópum
um að stéttaþing yrði kallað saman til þess
að ráða fram úr fjárhagsvandanum. Og
Lúðvík XVI varð að kalla Necker til starfa
sem fjármálaráðherra. Áður en það gerðist,
hafði Qármálaráðherrann lagt til að stétta-
þingið yrði kallað saman í maí næsta ár.
Arið 1787 og 1788 voru ár óeirða og
deilna milli konungs og dómþinganna, kon-
ungs og aðals og borgara og aðals. Hver
höndin var upp á móti annarri og ríkisstjóm-
in fékk ekki við neitt ráðið. Gjaldþrot og
íjármálahneyksli og fjárþrot ríkissjóðs
haustið 1788 olli hruni á verðbréfamarkaðn-
um og 25. september lýsti dómþingið í París
því yfir að stéttaþing yrði kallað saman, og
að það yrði skipað á sama hátt og síðasta
stéttaþing 1614. Þar með átti að tryggja,
að kosið yrði eftir sömu reglum og þá giltu,
en með því yrði aðallinn alls ráðandi.
Þessar tillögur vöktu mikla andúð bæði
innan þess hluta aðalsins, sem stefndi að
svipuðu ríkisstjómarformi og komið hafði
verið á í Englandi 1698 og einnig meðal
þess hluta borgarastéttarinnar sem var svip-
aðs sinnis. Báðir hópamir vom mótaðir af
kenningum heimspekinganna og hug-
myndafræðinganna um aukin mannréttindi
og aukinn jöfnuð innan samfélagsins og
viðskiptafrelsi.
Kunnugt er um fundahöld „Hinna þijátíu"
sem var leynifélag forystumanna hinna
tveggja hópa og þótt takmarkaðar heimildir
séu um þennan félagsskap þá vom meðal
félaga, Talleyrand biskup og Lafayette.
Þetta félag hafði markandi áhrif á pólitíska
framvindu næstu missera. Þetta var ekki
eini klúbburinn. Klúbbar, sem höfðu verið
bannaðir af stjómvöldum hófu aftur starf-
semi sína og fjöldi nýrra pólitískra klúbba
spratt upp um allt land.'Stefna þeirra var
aukið frelsi og mannréttindi og umræðan
snerist um væntanlegar kerfísbreytingar í
sámfélagiripí Klúbbarhir vom ekki bundnir
‘ýfjrstéttunum. Iðnaðafrrfenn, slátrarar og
bakarar stofnuðu klúbba og með stórauk-
inni blaða- og smáritaútgáfu kynntist meg-
inhluti þjóðarinnar hinum nýju viðhorfum
og hugmyndum. Patríótamir eða föðurland-
svinirnir vom hugtök sem kváðu við alls
staðar þar sem pólitísk umræða fór fram,
„þjóðin“, þjóðfrelsi, jafnrétti og bræðralag
vom nánast heilög hugtök í munni förður-
landsvinanna. í febrúar 1789 kom út rit
fertugs guðfræðings af borgarastétt, Em-
manuel-Josephs Sieyés, „Hvað er þriðja
stétt“ og svarið var, hún er allt. Þetta kver,
sem var heldur leiðinlegt aflestrar, var lesið
og rökrætt af öllum þeim sem hugsuðu um
stjórnmál og hafði mikil áhrif til stefnu-
mörkunar þriðju stéttar þegar undirbúning-
ur og kosningar hófust til stéttaþingsins.
Þriðja Stétt
HeimtarJöfnuð
Samkvæmt kenningum um stigveldið var
þriðja stétt til þess sköpuð að vinna öll gróf-
ari störf og einnig þau, sem aðallinn taldi
sér ekki samboðin, svo sem kaupmennsku
og fjármálaumsvif. Þriðja stétt vann, klerk-
ar báðu og aðallinn tryggði ríkisvaldið og
konungdæmið með sverði sínu og sverðið
eða „stríðið er upphaf allra hluta“ menning-
arsamfélagsins (herakleitos). Eins og einn
höfundur skrifar um þetta leyti, „frönsk
menning, franskir siðir og franskar Iistir
blómguðust í skjóli sverðs aðalsins".
Hugmyndaheimur stigveldisins hrundi,
þriðja stétt heimtaði almennan rétt og jöfn-
uð. í stað vissra réttinda og skyldna sem
hópar og starfsstéttir höfðu haft kom nú
krafan um sama rétt fyrir alla samfélags-
þegnana og þegar leið á byltinguna kom
„þjóðin“ í stað „Guðs almáttugs". Þegar
stéttaþingið var kvatt saman ríkti upplausn-
arástand í Frakklandi. Brauðverð hækkaði
mjög veturinn 1788-1789, vegna uppskeru-
brests sumarið áður, atvinnuleysi jókst og
eins og áður segir var efnahagur ríkisins í
rúst. Tekið var að brydda á ókyrrð innan
sumra hersveitanna og því var þeim vart
treystandi eins og síðar kom á daginn. Sam-
fara kosningum til stéttaþingsins voru sett
saman „kvörtunarbréf" kjósenda. í reglu-
gerð um kosningamar fylgdi tilskipun svo
hljóðandi; „hans Hátign vill, að hver einasti
þegn geti komið því við að senda honum
óskir sínar og kröfur, jafnvel þótt hann búi
úti við endimörk ríkisins eða í afskekktustu
byggðarlögum þess“. Þessi kvörtunarbréf
voru samin og samþykkt í kjörþingunum
oft af lögmönnum eða prestum eða embætt-
ismönnum ríkis og fulltrúum aðalsins. Bréf
aðals og borgara lögðu áherslu á hollustu
við konung og jafnframt var sú krafa gerð,
að þjóðin eða fulltrúar hennar skyldu stjóma
með konungi samkvæmt lögum, sem
tryggðu réttindi hvers og eins og prent-
frelsi og hlutleysi dómstóla. Það kom glöggt
fram í þessum bréfum, að skoðanir alls
meginþorra embættismannaaðalsins og
hluta erfðaaðalsins og auðugri hluta borg-
arastéttarinnar voru samhljóma um væntan-
legar og æskilegar breytingar á stjómkerf-
inu. Meiri áhersla var lögð á afnám allra
sérréttinda og óvinsælustu skattanna í bréf-
um lágstéttanna. Bændur kusu oftast menn
úr borgarastétt, þeir áttu ekki fulltrúa úr
eigin stétt, enda þorri þeirra lítt læs og
vart skrifandi. í þorra kvörtunarbréfanna
birtist andi svipaðrar umbótastefnu og ríkis-
valdið hafði rejmt að koma fram, svo sem
tillögur Turgots og Calonnes.
Kornskortur, Óeirðir
OgFlugrit
Dóttir Neckers, Madame de Staél lýsir
ástandinu vel, þegar hún skrifar að stjóm-
málin væm óplægður akur fyrir hugmynda-
flug Frakka og að almennur áhugi hafí
blossað upp á stjómmálum og að umræðum-
ar í klúbbum, bæði æðri og lægri stétta,
hafi snúist um samfélag framtíðarinnar, sem
skyldi reist á kenningum heimspekinganna
og hugmyndafræðinganna, ekki síst Rousse-
aus.
Reglugerð um kosningar og kvörtunar-
bréf var gefín út 24. janúar 1789 og var
lesin upp við sóknarkirkjumar. Kosningarn-
ar fóm fram, þegar lá við uppreisnar-
ástandi innan Frakklands, margir óttuðust
borgarastyijöld og átök urðu víða um landið.
Kveikjan var komskorturinn og allt sem af
honum hlaust. Alvarlegar óeirðir urðu í
París 27. apríl, þegar hús og pappírsverk-
stæði Reveillons var rænt og brennt. Reveill-
on var af lágum stigum, hann var útsjónar-
samur og kom upp veggfóðursverkstæði og
var um þetta leyti orðinn stórauðugur, átti
mjög gott bókasafn og málverkasafn. í þeim
átökum er talið að um 300 manns hafí fall-
ið. í öllum þessum óeirðum virðist konungur-
inn hafa noti hylli múgsins, hrópin „lengi
lifí konungurinn“ og „lengi lifi M. Necker“
og „frelsi“ kváðu við. Andúðin beindist gegn
komkaupmönnum og bökumm og það sem
aflaga fór var kennt ráðgjöfum konungs og
aðlinum. Konungurinn var talinn styðja
þriðju stétt og vilja heill þjóðarinnar og
sumir virðast hafa litið á hann sem forystu-
mann um umbætur og aukið frelsi.
Flugbréfa- eða ádeiluritaútgáfan jókst
stómm mánuðina fyrir stéttaþingið (alls um
2500 flugrit). Mirebeau skrifaði „Áskomn
til próvensku þjóðarinnar" í Aix, og Robi-
espierre „Áskomn til artesísku þjóðarinnar"
í Arras. Desmoulins gaf út „Heimspeki
handa frönsku þjóðinni" og svo mætti Iengi
telja. Tortryggnin beindist eins og áður seg-
ir að aðlinum og einkum háaðlinum, sem
var talinn standa fyrir svikum við áætlanir
konungs um bætta stjómarhætti og að þeir,
ásamt háklerkum, stefndu að því að halda
öllum séréttindum sínum og herða tökin á
almúga og þriðju stétt. 12. desember 1788
höfðu fímm konungbomir prinsar, greifinn
af Artois, prinsamir af Condé og Conti,
hertogamir af Bourbon og Enghien varað
konung við yfirvofandi byltingu og hvatt
hann til að breyta í engu samfélagskerfínu
og virða sérréttindi aðalsins í hvívetna. Þetta
ávarp varð til þess að magna tortryggnina
og skipta þjóðinni í tvær andsnúnar fylking-
ar, þjóð og aðal.
KonungurSvaf
Þingmenn töldust 1.201, þar af 291 aðals-
maður, 300 klerkar og 610 fulltrúar þriðju
stéttar. Flestir klerkanna vom sóknarprest-
ar. Lágembættismenn og lögfræðingar vora
Qölmennastir í hópi fulltrúa þriðju stéttar
og af fulltrúum aðalsins töldust örfáir til
háaðalsins. Konungurinn tók á móti fulltrú-
unum í Speglasalnum í Versölum, fulltrúum
klerka og aðals. Þriðja stétt var látin bíða
í þijár klukkustundir þar til konungur tók
á móti fulltrúum hennar í öðram sal, sem
þótti hæfa stéttinni betur. Sunnudaginn 4.
maí var skrúðganga fulltrúanna til Messu
heilags anda í kirkju heilags Lúðvíks. Fyrst
fór lífvörðurinn, síðan komu fulltrúar þriðju
stéttar, svartklæddir, síðan fulltrúar aðals-
ins, skartbúnir með sverð við hlið, síðan
klerkdómurinn, fyrst sóknarprestar, síðan
háklerkar, biskupar og ábótar og loks hljóm-
sveit hirðarinnar. Konungur og drottning
gengu til sæta sinna í kirkjunni, þegar full-
trúar höfðu komið sér þar fyrir. Konungi
var vel fagnað en drottningu ekki, enda
naut hún lítilla vinsælda.
Biskupinn af Nancy hélt ræðuna og veitt-
ist vel að hirðinni. Þegar ræðunni lauk,
rumskaði konungur og brosti, en hann hafði
sofið meðan biskup talaði. Þetta bros var
tekið sem skoðun konungs á áminningum
biskups, af fulltrúum þriðju stéttar, en kon-
ungur hafði ekki heyrt ræðuna.
Nokkrar umræður höfðu verið um, hvar
þingið skyldi haldið og var niðurstaðan, að
konungur réð því, að það yrði haldið í Ver-
sölum „vegna veiðanna", en konungur var
áhugamaður um veiðar. Valið var óheppi-
legt fyrir konungsvaldið, því að í Versölum
blasti við öllum fulltrúum óhófið og bruðlið
sem þar viðgekkst, en það jók ekki lítið á
andúð fulltrúa þriðju stéttar á sérréttindum
og óhófseyðslu háaðalsins og hirðarinnar.
Framliald í næstu lesbók.
Landbúnaðurinn var sú undirstaða, sem franskt átjándu aldar þjóðfélag hvíldi
á. En þar voru kjörin kröpp. Þessi samtíma koparstunga sýnir franska bændur
við vinnu sína.
10