Lesbók Morgunblaðsins - 04.06.1983, Blaðsíða 13

ekki einfalt. Hefðu þeir farið
hægar í sakirnar við uppbygg-
inguna hefðu þeir vafalaust ver-
ið skammaðir, bæði af sínum
eigin löndum og Norðurlanda-
þjóðum, fyrir að búa ekki Græn-
lendingum mannsæmandi þjóð-
félag. En lítum til annarra eski-
móabyggða í Kanada og Alaska.
Víst býr fólk þar við töluvert
lakari kjör og samfélagsvelferð
en ættbræðurnir á Grænlandi.
Samt ætla ég að samfélögin á
meginlandinu standi nokkuð
betur að vígi en hið grænlenzka
í glímunni við nútímann. Þetta
kemur einfaldlega til vegna
þess, að þar lifa menn frekar á
því sem þeir afla og skapa sjálf-
ir, en búa ekki í efnahagslegu
gervisamfélagi. Ég segi efna-
hagslegu gervisamfélagi og
meina nákvæmlega það sem ég
er að segja. Það er furðulegt að
lesa í gegnum hagsskýrslur
landsins sem birtar eru í áður-
nefndri bók um Grænland. Stór-
ir póstar eins og skóla-, heil-
brigðis- og samgöngumál koma
ekkert inn á efnahagsreikninga,
en eru greiddir af danska ríkinu
eins og þeir leggja sig. Skattar
baug. í fjörum og á hafnarbökk-
um liggja stærstu utanborðs-
mótorar eins og hráviði, rétt
eins og þeim sé hent, bili í þeim
minnstu smáhlutir. Brotnar
bjórflöskur, sem fleygt er úr
hendi hvar sem er, þegar síðasti
slurkurinn hefur veri teygaður,
þekja götur, torg og nánasta
umhverfi bæjanna eins og
skeljabrot sandströnd. Flösku-
brotin um allt eru eitt áþreifan-
legasta og nöturlegasta dæmið
um þann burtköstunarhugsun-
arhátt sem manni sýnist ríkja á
Grænlandi í dag. Og allt þetta í
tiltölulega fátæku veiðimanna-
samfélagi sem Grænland nútím-
ans vissulega er, hvað sem síðar
verður. Ég óska landsmönnum
ekki lélegra lífskjara, en mér
sýnist þetta ástand hafa skapazt
í krafti utanaðkomandi og hálf
uppáþrengdrar velferðar.
Mikill munur á þjóð-
arvitund frá 1969
Ég hef í þessari umfjöllun tal-
að um að Danir hafi gert hitt og
þetta og ákveðið hlutina á þenn-
an eða hinn veginn. En hvað
vel, jafnvel miklu betur en
egypzku múmíurnar. Nokkrar
þeirra hafa verið settar upp í
safninu og hafði Þórhildur
Danadrottning rétt nýopnað
sýningardeildina er okkur bar
að garði. Þjóðminjasafninu er
mikill fengur að þessum liðnu
veiðimönnum, sem eru svo vel
varðveittir, að varla er hrukku
að sjá í andlitsdráttum. Þótt
tóm sé í augna stað virka ásjón-
ur og líkin yfirhöfuð alls ekki
illa eða skelfilega á mann, held-
ur stafar miklu fremur frá þeim
friðsemd eins og eitt græn-
lenzku blaðanna komst að orði.
Mér varð starsýnt á klæðnaðinn
sem líkin voru í, en þau eru af
konum, körlum og börnum.
Skinnbuxur og stakkar eru svo
haganlega saumaðir og saman-
felldir að minnir á geimfara-
búninga nútímans. Mér varð
hugsað til fataleifanna sem
grafnar hafa verið upp úr
kirkjugarðinum á Herjólfsnesi.
Þetta eru gopalegir kuflar með
Mið-Evrópusniði þeirra tíma.
Lesandinn rennir sjálfsagt strax
í grun hverju ég er að gera
skóna. Enn er ég að hugsa um
Viðreisnin birtist í þessum nýju blokkum, sem reistar hafa verið í Kakb-
oshavn. Verst að þær gætu eins verið úr Breiðholtinu.
og tekjur hins „grænlenzka
ríkis" nægja hins vegar engan
veginn til greiðslu á þeim út-
gjaldaliðum sem mönnum hefur
dottið í hug að hafa með í upp-
gjörinu, en mismunurinn er á
sama hátt greiddur af danska
ríkinu, og bókhaldinu lokað með
snyrtilegum jöfnuði.
Þótt landið sé ríkt af náttúru-
auðlindum eru þær flestar lítt
nýttar ennþá, og svo mun ef til
vill verða um nokkra hríð, því
mörg verðmæt jarðefni sem
finnast á Grænlandi verða ekki
unnin nema með ærinni fyrir-
höfn og kostnaði. Það er því
staðreynd að miklu meira hefur
verið mokað af fé inn í landið en
það hefur gefið af sér, hvað sem
síðar verður. Efnahagur lands-
ins stendur þess vegna á brauð-
fótum, þótt Grænland sé í sjálfu
sér alls ekki fátækt land eins og
áður sagði. Meðan svo er, að
landið stendur ekki sjálft undir
sér, finnst manni næsta kynlegt
að horfa upp á allt neyzlubruðl-
ið, er sízt gefur eftir því, sem
sést víða í hinum vestræna
heimi. Verzlanir, á jafnvel hin-
um afskekktustu stöðum, eru
yfirfullar af allskonar skrani, og
margar matvöruverzlanir með
vöruframboð eins og væru þær í
miðri Kaupmannahöfn. Búðar-
borðin svigna undan allskonar
ferskum ávöxtum sem flytja
hefur orðið með flugvélum ein-
hvers staðar sunnan frá mið-
með landsmenn sjálfa? kunna
menn að spyrja. Éins og áður
segir hefur þorri þjóðarinnar
lengi verið eins og áhorfendur
að öllum umsvifum að ekki sé
minnst á ákvarðanatöku. Á
þessu er nú smám saman að
verða breyting, og svipmiklir
grænlenzkir stjórnmálamenn
eru nú sem óðast að koma fram
á sjónarsviðið. En almenningur
hefur tekið hægar við sér. Ég
þóttist þó greina mikinn mun
hvað varðar aukna þjóðarvitund
og stjórnmálalegan áhuga fólks
frá því ég dvaldi í landinu árið
1969. Þetta var greinilega á
mörgum sviðum, bæði áþreifan-
legum og óáþreifanlegum, í
samtölum við fólk eða aukinni
útgáfustarfsemi svo dæmi séu
nefnd. Þá var ánægjulegt að
skoða byggðasöfnin sem sett
hafa verið á stofn í flestum
kaupstöðum landsins. í þjóð-
minjasafnið í Nuuk, sem er til
húsa í gömlum dönskum verzl-
unarbyggingum, var gaman að
koma. Það sem greip hugann
mest í safninu voru nýuppsettar
múmíur er fundust fyrir um 10
árum norður við Umanak-flóa.
Fyrir tilviljun rákust menn á vel
varðveitt lík einna 8 eða 10
manna, búin öllum hertygjum,
ef svo má að orði komast, í helli
nokkrum. Er fundurinn talinn
vera frá því í byrjun 15. aldar. í
þurrum og köldum hellinum
hafa líkin varðveitzt ótrúlega
örlög norrænna manna á Græn-
landi. Samanburður á klæðnaði
þeirra og hinna fornu eskimóa
segir ef til vill meira en mörg
orð um þá afdrifasögu sem
aldrei verður sögð til enda. Þótt
gamlar séu finnst mér múmí-
urnar í þjóðminjasafninu í
Godtháb geta höfðað sterkt til
nútíma Grænlendinga. Þær
segja sögu um þjóð sem sýnt
hefur dæmafáa snilli, djörfung
og aðlögunarhæfileika í því að
komast af í óblíðri veröld. Þótt
nú blási heldur á móti hjá þessu
sama fólki, er óhugsandi að allir
þessir hæfileikar hafi glatazt.
Nýi tíminn hefur ef til vill kom-
ið Grænlendingum dálítið að
óvörum, en þessi þjóð á alla þá
áræðni og hæfileika til að bera
sem til þarf, á slíku er enginn
vafi. Auk þjóðminjasafnsins
skoðuðum við allmörg smærri
söfn hér og þar í landinu. Sum
voru í það litlu húsnæði — allt
niður í tvö lítil herbergi — að
Islendingum hefði vart komið til
hugar að setja upp safn í svo
þröngum ramma. En Grænlend-
ingar virðast hafa lært að með
því að skynja þjóðararf sinn
geta menn skapað sér sterkari
þjóðarvitund. Þörfin fyrir slíkt
hefur vissulega verið ærin, en
mér sýnist að nú séu landsmenn
loks að finna sig sem þjóð. Tak-
ist þeim það er mikið unnið og
margur annar vandinn auðveld-
ari viðfangs.
Saga
byggingarlistar
Frh. af bls. 5.
hlutu að þeim tíma loknum með-
mælabréf, undirritað af læriföð-
urnum, um hæfni viðkomandi til
að sinna sjálfstæðum verkefnum.
Örðugt er að leiða getum að því,
hvernig arkitektar hafi fengið
menntun sína til forna. Talið er þó
sennilegt, að flestir þeirra hafi
verið fagmenn á sviði stein- eða
trésmíða, og hafi margir þeirra
búið yfir miklum listrænum hæfi-
leikum. Þessir arkitektar hafa
ráðið til sín aðra fagmenn og
þjálfað þá upp í hönnunarstarfinu
— og síðan koll af kolli. Ekki fer á
milli mála, að hönnuður Parþen-
ons hafi verið arkitekt, eða þá
Michelangelo, sem þó var ekki síð-
ur kunnur sem myndhöggvari —
og jafnvel einnig sem listmálari.
Margar byggingar frá fornöld og
miðöldum heilla okkur enn í dag,
og eru sönnun þess að byggingar-
list hefur viða verið á háu stigi
fyrr á öldum. Það var enginn til-
viljun að egypzku pýramídarnir
tóku á sig þetta fullkomna form,
því að þeir voru vissulega hannað-
ir, og vísindalegar athuganir voru
gerðar á viðfangsefninu áður en út
í byggingarframkvæmdirnar var
ráðizt. Að vísu er mjög lítið vitað
um arkitektana sjálfa eða hvers
kyns vinnuaðferðum þeir hafa
beitt, en fullvíst er talið, að þeir
hafi sjálfir haft yfirumsjón með
byggingunum og dvalizt lengstum
á byggingarstaðnum eftir að
vinna hófst. Enn í dag er ekki
hægt að læra arkitektúr nema að
nokkru leyti innan arkitektaskóla,
heldur fer verulegur hluti námsins
fram á vinnustofum við vinnu að
raunverulegum verkefnum. í skól-
unum gefst hins vegar góður tími
til fræðilegra athugana, og mun
betri, en þegar út í lífsbaráttuna
er komið. í skólunum starfa einnig
margir fræðimenn á ýmsum svið-
um, sem miðlað geta nemendum
af margra ára reynslu sinni og
fróðleik. Þess vegna er arkitekta-
skólakerfið talin bezta' aðferðin
við að mennta arkitekta í dag, þó
svo að það geti ekki tryggt ein-
tóma góða arkitekta. Hins vegar
eiga allir arkitektar að búa yfir
ákveðinni lágmarksundirstöðu-
menntun og kunna að standa að
hönnun bygginga og hafa umsjón
með byggingaframkvæmdum.
Verkið á að
lofa meistarann
Hvar er þá hægt að draga mörk-
in milli arkitekta annars vegar og
fúskara hins vegar, ef ekki væri
um áþreifanleg prófskírteini að
ræða? Það eru fyrst og fremst
verk hönnuðanna, sem skera verða
úr um hæfni höfunda sinna. Höf-
undar margra bygginga hafa
gleymzt í tímans rás, en margar
þeirra' standa enn fyrir augliti
okkar, og í þær er skráð merkileg
saga um menningu, efnahag og
gildismat þess fólks, sem lét reisa
þær. Margar ágætar byggingar
fortíðarinnar bera nafnlausum
höfundum sínum prýðilegan vitn-
isburð. Þurfa þetta alls ekki að
vera dýr eða íburðarmikil hús,
sem reist voru fyrir þjóðhöfðingja
eða auðkýfinga, heldur oft á tíðum
almúgabyggingar, sem fátækl-
ingar reistu úr byggingarefni úr
nágrenninu. Falla mörg þessi
mannvirki svo snilldarlega inn í
umhverfið, að engu líkara er en að
þau hafi hreinlega sprottið upp úr
því og séu órjúfanlegur hluti þess.
Ekki er hægt að vonast til þess að
byggingarlist nái nokkru sinni
lengra í þessu tilliti. í stað þess að
sveigja náttúruna að nýjum
mannvirkjum, eins og algengt hef-
ur verið á undanförnum árum,
tókust margir arkitetkar fyrr á
öldum á við hrikalegt landslag og
reistu þar byggingar, sem fæstum
dytti nú í hug að bjóða nokkrar
framkvæmdir. Oftast var þarna
tekið mið af sjálfum manninum og
brýnustu þörfum fátæklingsins.
Þröngar göturnar geta ekki lengur
sinnt akandi umferð nútímans, en
það er umfram allt hinn mannlegi
þáttur umhverfisins, sem veldur
því að nútímamenn laðast að þess-
um stöðum í ríkum mæli. Þangað
leitar skari stressaðra borgarbúa í
leit að fullnægingu og tilbreytingu
frá ópersónulegu, hversdagslegu
umhverfi sínu. Ekki má þó kenna
arkitektum um nema takmarkað-
an hluta þess ástands, sem borg-
arumhverfið býður upp á, og sem
mönnum er svo umhugað að flýja
úr. Víðast hvar eiga arkitektar
sárallitinn þátt í hönnun nýrra
bygginga, því að sá útbreiddi mis-
skilningur hefur ríkt allt of lengi,
að það borgi sig að fá fúskara til
að hanna byggingarnar.
Brögð og svik
Frh. af bls. 7.
fyrr er sagt, og konan hefur
reynzt drýgri en blóðskyldan við
Þórð.
Hversu brigðull Böðvar
reyndist Þórði ristir máski
dýpra. Þórður faðir hans var
ólíkur bræðrum sínum um
margt, þeim Sighvati og Snorra.
Hann var þeirra friðsamastur
og hlédrægastur og það fara
minnstar sögur af honum. Það
var þó hann karlinn, sem átti
bæði rithöfundinn Sturlu og
skáldið Ólaf hvítaskáld, en ekki
Snorri. Skáldnáttúran í sonum
Þórðar Sturlusonar hefur gert
þá reikula í sínu ráði og
ótrausta liðsmenn stundum
svikula. Skáldhneygðir menn
eru oft beggja handa járn. Þórð-
ur Sturluson taldi jafnan úr
fyrir bræðrum sínum um stór-
ræðin og eflaust hefur Böðvar á
Stað sótt það til föður síns að
reyna að komast hjá illdeilum,
en fyrir sama kemur, svik hans
við frænda sinn verða ekki rétt-
lætt með friðarnáttúru manns-
ins til þess eru þau of lúaleg.
Þorleifur í Görðum var all-
liðssterkur höfðingi, átti tals-
vert undir sér, en hann var eng-
inn bógur, þrátt fyrir það, og
væflaðist sitt á hvað til fylgdar
við sér meiri menn.
Framhald síðar
13