Lesbók Morgunblaðsins - 07.08.1982, Blaðsíða 15

Nokkur
aðskotaorð
í íslensku
Siguröur Skúlason
magister tók saman
REVÍSOR, endurskoðandi. Orðið er komið
af revisore í ítölsku. Þ. Revisor, d. revisor,
e. reviser. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1887
(OH).
REXÍN, skinnlíki notaö til bókbands (OM).
Þetta aðskotaorð er nafn ensks fyrirtækis
sem framleiðir leöurlíki er tók aö flytjast
hingað til lands á þessari öld. Rexín hefur
síöan orðið hér samheiti ýmiss konar leö-
urlíkis sem notaö er til bókbands. Finnst i
isj. ritmáli frá árinu 1952 (OH).
RÍS, mælieining pappírsmagns, 500 eöa
250 arkir (OM). Oröið er ættaö úr arabísku,
heitir þar rizma og merkir: pappírsböggull.
Þ. Ries, d. ris. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu
1539 (OH).
RITÚAL, RITÚALL, formvenjur, siðareglur
(einkum kirkju) (OM). Orðið er komið af
rituale í latínu, en þaö er hk. af ritualis sem
myndaö er af ritus er merkir: helgisiður o.fl.
Þ. Ritual, d. og e. ritual. Orðmyndin ritúal
finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1801, en ritúall
frá árinu 1797 (OH).
ROKKERA, hróka (í skák) (OM). Orðiö er
komiö af so. roquer í frönsku, en þaö er
komið af roc sem merkir, hrókur. Roc í
frönsku er komið af rokh í arabísku sem
merkir: fíll í styrjöld. Þ. rochieren, d. rok-
ere. Finnst í ísl. ritmáli frá því um 1890
(OH).
ROMAN, skáldsaga (OM). Oröiö er komið
af romanz í fornfrönsku sem merkir: texti á
rómönsku (frönsku) alþýöumáli. E. rom-
ance, þ. Roman, d roman. Finnst í ísl. rit-
máli frá árinu 1861 (OH).
RÓMANSA, Ijóörænt frásagnarkvæöi; lag
við slíkt kvæöi (OM). Orðiö er komið af
romanice í miðaldalatínu sem merkir: á
rómanskan hátt. Fornfr. romanz, e. rom-
ance, þ. Romanze, d. romance. Finnst i ísl.
ritmáli frá árinu 1973 (OH). Ég heyrði þetta
orð hér í talmáli árið 1923.
RÓMANSKUR, sem er kominn af latínu;
sem á rætur að rekja til rómverskrar menn-
ingar (OM). Orðið er komið af romanus í
latínu, en það er komið af Roma, þ.e. Róm.
Þ. romantisch, d. romansk, e. Romance,
Romantic. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1866
(OH).
RÓMANTÍK, RÓMANTÍSKA, sérstök
bókmennta- og listastefna, sterkust á fyrri
hluta 19. aldar; óraunhæft, gyllandi viöhorf
(OM). Þ. Romantik, d. romantik, e. romant-
icism. Orðið rómantík finnst í ísl. ritmáli frá
árinu 1866 (OH).
RÓMANTÍSKUR, sem varöar rómantísku;
haldinn rómantísku (OM). Oröiö er komið
af romant í fornfrönsku. Þ. romantisch, d.
romantisk, e. romantic. Finnst í ísl. ritmáli
frá árinu 1866 (OH).
ROMM, brennivín úr gerjuðum sykur-
reyrssafa (OM). Orðiö er komið af rum í
ensku sem sumir telja aö sé stytting á
rumbooze er merkir: góöur drykkur. Þ.
Rum, d. rom. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu
1782 (OH).
ROMMÍ, vinsælt spil. Orðið er komið úr
ensku talmáli og merkír þar: skemmtilegur.
D. rommy. Þetta er ungt aðskotaorð í ís-
lensku.
RÓS, RÓSA, ættkvísl jurta af rósaætt; ein-
stök jurt af þeirri ættkvísl (OM). Oröið er
komiö af rosa í latínu. Fr. rose, þ. Rose, d.
og e. rose. Báðar orömyndirnar finnast í ísl.
fornmáli (Fr.).
RÚSÍNA, þurrkað vínber (OM). Oröiö er
komið af rosin í fornfrönsku. Þ. Rosine, d.
rosin, e. raisin. Flnnst í ísl. ritmáli frá árinu
1785, en orðmyndin rúsin (kvk.) frá 1497
(OH).
RÚLLA, kringlótt stutt kefli o.fl. (OM). Fr.
rouleau, þ. Rolle, d. rolle, e. roll. Finnst í ísl.
ritmáli frá 17. öld (OH). Sagnorðið rúlla,
sem merkir: velta, vinda, vefja (OM), er
komið af rotulare í latínu. Þ. rollen, d. rulle,
e. roll. Það finnst í ísl. ritmáli frá 3. tug 18.
aidar (OH).
RÚBÍN(N), rúbínsteinn, roðasteinn, rautt
afbrigöi gimsteinsins kórúnds (OM). Oröiö
er komið af rubinus í miöaldalatínu, skylt
ruber, rauður, í latínu. Þ. Rubin, d. rubin, e.
ruby. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1584
(OH).
RÚMBA, allhraður samkvæmisdans (í takt-
inum 4/4) (OM). Oröið er komiö frá Afríku
um spænsku. D. rumba. Finnst í ísl. ritmáli
frá árinu 1936 (OH).
RÚBERTA, ákveöinn stigafjöldi í spili, eink-
um í bridds, sérstakt fjögra manna spil, líkt
vist (OM). Orðiö er komiö af rubber í
ensku. D. rubber og rubert, þ. Robber.
Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1943 (OH).
RÚBLA, sovésk mynteining, 100 kópek
(OM). Orðið er komið af rublj í rússnesku
sem merkir: afhöggviö stykki af silfurstöng.
Þ. Rubel, d. ruble, e. rouble. Finnst í ísl.
ritmáli frá árinu 1796 (OH).
RÖNTGEN, mælieining á röntgen- og
gammageisla (OM). Oröið er ásamt nokkr-
um samsettum nafnoröum sem byrja á því,
t.a.m. röntgenmynd og röngenskoöun,
kennt við þýskan eðlisfræðing W. K.
Röntgen að nafni. Þau fara aö sjást í fsi.
ritmáli árið 1897 (OH).
SABBATSDAGUR, helgi- og hvíldardagur
Gyöinga (nær frá föstudagskvöldi til laug-
ardagskvölds) (OM). Fyrri hluti orösins er
kominn af sabbatum í miöaldalatínu sem
merkir: hvíld. Það orð er komiö af schabb-
ath í hebresku sem merkir: hvíla sig. E.
Sabbath, þ. Sabbat, d. sabbat. Finnist í ísl.
ritmáli frá árinu 1584 (OH).
SAFÍR, blátt afbrigöi gimsteinsins kórunds
(OM). Orðið er komið af sapfeiros í grísku,
lat. sapphirus, fr. saphir, þ. Saphir, d. safir,
e. sapphire. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu
1584 (OH).
SAFRAN, dverglilja (OM). Oröið er komiö
úr arabísku. Þ. Safran, d. safran, e. saffron.
Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1661 (OH).
SAGÓGRJÓN, (kornótt mjöl unnið úr merg
ýmissa pálmategunda) (OM). Sagó er kom-
iö af sagu í malajisku. E. sago, þ. Sago, d.
sagogryn. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1785
(OH).
SAKKARÍN, svo til næringarlaust efni (unn-
ið úr steinkolatjöru), margfalt sætara en
sykur (OM). Orðið er komið af sakcharon í
grísku sem merkir: sykur. Lat. saccharinus
(lo. af saccharum). Þ. Sacharin, d. sakkar-
in, e. saccharin(e). Finnst í ísl. ritmáli frá
árinu 1964, en í samsetta orðinu sakkarín-
tafla árið 1936. Ég heyröi þetta orð í ísl.
talmáli árið 1921.
SAKRAMENTI, náöarmeöal, heilög kvöld-
máltíð (OM). Oröiö er komiö af sacrament-
um í latínu. Þ. Sakrament, d. sakrament(e),
e. sacrament. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu
1546 (OH).
SALDO, greiöslujöfnuöur (mismunur á
debet og kredit). Oröiö er komið af saldo í
(tölsku og er þaöan komiö inn í mörg
tungumál eins og ýmis orð er varöa bók-
færslu, fjármál og tónlist. ítalska orðið
saldo er komiö af latínska orðinu solidus
sem merkir m.a.: traustur. Þetta orð heyröi
ég í ísl. talmáli á 2. tug aldarinnar.
SALMÍAK, gulleitt kristallaö efnasamband,
NH4 Cl, myndast stundum í eldgosum sem
skán eða hrúður á heitum hraunum (OM).
Oröið er komið af sal ammoniacum í latínu.
D. salmiak, e. sal ammoniak. Finnst í ísl.
ritmáli frá árinu 1789 (OH).
SALTPÉTUR, nítrat einhvers af málmunum
kalíum, natríum eöa kalsíum (OM). Oröiö er
myndað af latínsku oröunum sal + petra
sem merkja: salt og klettur, enda veröur
saltpétur til á holóttum steinum. Þ. Saltpet-
er, d. saltpeter, e. saltpetre. Finnst í ísl.
ritmáli frá árinu 1618 (OH).
SALVI, áburður (OM). Heima í Biskups-
tungum heyrði ég í bernsku miklu oftar
sagt salv en salvi, einnig í samsetta orðinu
lúsasalv. Þ. Salbe, d. og e. salve. Finnst í
ísl. ritmáli frá árinu 1830 (OH).
Anna Lind
Jón
Jónsson
list-
málari
Meö kveöju og þökk
frá sonardóttur
A kveðjustundu, elsku afi,
ótal margt í hugann kemur.
Bjartar, ljúfar bernskumyndir
birtast og mig verma að nýju.
Lítil telpa átti alltaf
indælt skjól og sæluríki
heima hjá þeim afa og ömmu,
enda lágu sporin þangað.
Oft þú sagðir ævintýri,
opnuðust þá duldir heimar,
fjöll og klettar fylltust lífi
fengu á sig kynjamyndir.
Þú unnir fegurð orðs og tóna
áttir snilli forms og lita.
Þannig gastu, elsku afi,
öðrum miðlað gleði þinni.
íslenskt hraun með auðgi sína,
elfur, lækir, vötn og fjöllin
áttu í sál þér ótal þætti.
Endurskin af fegurð þeirri
vildirðu ’ einnig öðrum gefa.
Enn ég minnist bjartra daga,
er ég horfði á þig bera
ísland heim í myndum þínum.
Margar þessar myndir á ég,
minna þær á liðnar stundir.
Þó að lengi listamaður
lifað geti í verkum sínum,
vermir mig samt meira og betur
minningin um elsku þína,
er mér fylgdi alla daga.
Ástarþökk í hinsta sinni.
15