Lesbók Morgunblaðsins - 07.08.1982, Blaðsíða 11

Öngþveiti aö tjaldabaki
Árið 1911, þegar þriðja starfsár
Rússneska ballettsins í París var
að hefjast, taldi Diaghilev komið
að úrslitastundinni. „Herinn
mikli", sem hann stjórnaði, hafði
hertekið hina frönsku höfuðborg,
en nú endurtók hann setningu
Napoleons: „Það er ekki nóg að
taka Tuileries. Vandinn er að
halda þar velli." Og stórskotalið
Diaghilevs átti að verða „Petr-
uska“ eftir Stravinsky. Engan
meðal hins glæsilega hóps frum-
sýningargesta gat grunað, hvílíkt
öngþveiti ríkti og hafði ríkt að
tjaldabaki fram á síðustu stund.
Tuttugu mínútum eftir að dregið
hafði verið úr ljósunum, var tjald-
ið enn óhreyft. Gestirnir voru
farnir að ókyrrast og létu það í
ljós á ýmsan hátt. Misia sat í
stúku sinni og furðaði sig á töf-
inni, þegar Diaghilev kom þjót-
andi til hennar. Hann beygði sig
niður að henni og hvíslaði ein-
hverju hæversklega að henni. Það
var eins gott, að enginn nema hún
heyrði, að hann spurði hana í ör-
væntingu, hvort hún gæti lánað
honum 4.000 franka, svo að hann
gæti borgað fyrir búningana, því
að mannfjandinn hótaði að fara
með þá ella. „Þetta var á hinum
gömlu góðu dögum, þegar bílstjóri
manns beið alltaf eftir manni,“
sagði Misia mörgum árum síðar í
endurminningum sínum. Eftir tíu
mínútur var hún komin með pen-
ingana. (Því má skjóta hér inn, að
Diaghilev stjórnaði Rússneska
ballettinum í París til dauðadags
1929.)
Misiu til mikillar ánægju fól
Diaghilev loks Sert, eiginmanni
Misiu, að mála leiktjöld fyrir nýj-
an ballett. Fyrstu starfsárin voru
allir samstarfsmenn Diaghilevs
rússneskir, en síðan hóf hann að
vinna með tónskáldum og mynd-
listarmönnum frá öðrum þjóðum,
og meðal þeirra voru margir
merkustu listamenn aldarinnar,
en það var víst engin tilviljun, að
maður Misiu var fyrsti „útlend-
ingurinn", sem vann listrænt starf
við Rússneska ballettinn.
Þótti vissara að
vera undir verndar-
væng Misiu
Hlutverk Misiu í sambandi við
ballettinn „Parade", sem fyrst var
sýndur í maí 1917, var allsérstætt
og gefur nokkra innsýn í þær mis-
kunnarlausu leikflækjur, sem ger-
ast oft að tjaldabaki, þótt leiksýn-
ingin sé glæsileg og snurðulaus.
Eftir því sem listakonan Valent-
ine Gross segir, hittust tónskáldið
Erik Satie og rithöfundurinn Jean
Coctau heima hjá henni í október
1915 til að ræða um samstarf. Þeir
komu sér saman um það, að Coct-
eau skyldi semja drög að ballett,
sem Satie sæi um tónlistina við.
En hvernig ætti svo að koma vitn-
eskjunni um þetta til Diaghilevs,
sem aldrei hafði óskað eftir sam-
starfi við Cocteau? Auðvitað gegn-
um Misiu, en margs þyrfti að
gæta, og að ráði Cocteaus var það
ákveðið að halda leyndum fyrir
Misiu þessum fyrsta fundi, því að
þau óttuðust öll, að Misia myndi
eyðileggja fyrir hverjum þeim
ballett, sem ekki væri til kominn
undir hennar verndarvæng. Og
Cocteau var sannfærður um, að
Misia hefði unnið á móti sér í
sambandi við misheppnað sam-
starf við Stravinsky. Það fór betur
saman við hégómagirnd hins unga
skálds að kenna henni um fremur
en að horfast í augu við þá stað-
Með barðastóran hatt
og í hvítum kjól, liggur
Misia á legubekk á
dekki farþegaskipsins
L’Aimée árið 1900.
Aldamótakynslóð evr-
ópsku yfirstéttarinnar
leit á stóru farþegaskip-
in sem hámark alls lúx-
uslífs. Eiginmaðurinn,
Alfred Edwards, sést að
baki.
reynd, að hvorki Diaghilev né
Stravinsky höfðu sýnt neinn
áhuga á verkinu „David“, sem
hafnað var.
En það var svo fyrir tilstilli
Cocteaus, að Picasso var falið að
mála leiktjöldin fyrir „Parade".
Af því gumaði hann síðan alla
ævi, enda var þetta fyrsta verk-
efni Picassos fyrir leikhús. Um
„Parade" skrifaði Cocteau síðar:
„Það var von okkar, að áhorfendur
litu á „Parade" sem verk, sem
geymdi skáldskap undir hrjúfu yf-
irborði skopleiks ... I „Parade"
birtist fyrsta hljómsveitarverk
Saties, fyrstu leiktjöld Picassos,
fyrstu kúbisma-dansar Massines
og fyrsta tilraun skálds til að tjá
sig án orða.“
En baktjaldamakkið var slíkt að
þessu verki, að Cocteau sagði:
„Listin að lifa er fólgin í því að
vita, hve langt megi ganga of
langt." Og Diaghilev sagði: „í
leikhúsinu eru engir vinir."
Misia — svara-
maður Picassos
En loks var „Parade" tilbúin til
sýningar. Og þegar frumsýningin
fór fram, tóku þau Misia og Sert á
móti gestum í anddyri „Théatre de
Chatelet". Misia var í fullum
skrúða með höfuðdjásn úr silfri,
og Cocteau gat ekki stillt sig um
að segja, að hún liti út eins og
móðir brúðarinnar. En hvað um
það, öllum misskilningi hafði ver-
ið eytt, og þau urðu hinir nánustu
vinir, það sem eftir var ævinnar.
Og Misia og Picasso tengdust slík-
um vináttuböndum, að hann bað
hana að vera svaramaður sinn,
þegar hann kvæntist Olgu Kokhl-
ova, einni af dansmeyjum Diaghil-
evs, og skírnarvottur sonar þeirra,
Paolo.
Þegar verið var að undirbúa
„Parade", hitti Misia Gabrielle
Chanel, sem varð nánasta vinkona
hennar. Chanel var grannvaxin
með lítið en höfðinglegt höfuð á
löngum, tígulegum hálsi. Á vang-
ann var hún eins og hertogafrú á
málverki eftir Gainsborough, en
séð að framan var hún eins og
dæmigerð tælandi götudrós með
svört, háðsleg augu, víðan munn
og glettnissvip. Hún var bónda-
dóttir, en þegar hún kynntist Mis-
iu, átti hún að baki feril sem
söngkona, skemmtikraftur á næt-
urklúbbum, gleðikona og tízku-
vörusali. En um þetta leyti var
hún að seilast til mikilla valda í
tízkuheiminum.
Þegar Misia vann að endur-
minningum sínum á síðustu árum
ævi sinnar á fimmta áratugnum,
helgaði hún Chanel sérstakan
kafla, konu, sem hún hefði verið
bundin órjúfanlegum böndum í 30
ár. Það var líkt Chanel að heimta
það, að hún sleppti þeim kafla, því
að þar kom fram, að Misia hafi átt
þátt í velgengni hennar. Misia
hefndi sín með því að nefna Chan-
el aldrei með nafni, þó að hún væri
að tala um hana. En í kaflanum,
sem hún felldi niður, sagði hún:
„Mig langar að vekja athygli á
því, hvaða hlutverki slík kona
gegndi á vorum tímum. Mér
fannst það svo stórkostlegt, frá
því er við kynntumst fyrst, að ég
átti erfitt með að stilla mig um að
benda öðrum á það. Það má segja,
að það sé auðvelt að fá eðalstein
til að skína, en þó var það heiður
minn og ánægja að stuðla að því,
að hann slípaðist og vera hin
fyrsta til að hrífast af geislum
hans.“
Náin vinátta í 30 ár
Það var vel til fundið hjá Misiu
að líkja Chanel við stein, gimstein,
því að hún var hörð, skínandi köld,
dýr og dýrmæt og í margra augum
einstaklega fögur. En það var Mis-
ia, sem kom hlutunum í verð, svo
um munaði, með því að sýna hann
yfirstéttinni og ekki hvað sízt að
kynna hann Diaghilev og lista-
fólkinu í kringum hann. Og Misia
og Sert opnuðu augu hennar fyrir
list að fornu og nýju, en það var
sennilega mikilvægasta gjöfin,
sem hún þáði úr þeirri átt.
Annað mál var það, að það fór í
taugarnar á henni, að Misia skyldi
ætlazt til þakklætis í staðinn eða
viðurkenningar. En Misia var nú
einu sinni þannig gerð, að hún
naut þess að uppgötva hæfileika
hjá öðrum og fá þá til að njóta sín.
Það var Diaghilevinn í henni.
í meira en 30 ár voru þessar
tvær konur svo nátengdar, að
hvorki hatur, ást né öfund eða
samkeppni fékk þær aðskilið. Allt
líf Misiu var miskunnarlaust
valdatafl, hún leitaði að harð-
stjóra yfir sér og vildi ráða yfir
öðrum. Og Chanel vissi, hvað hún
var að gera, þegar hún bauð
Diaghilev að styðja fjárhagslega
uppfærslu á ballett með því skil-
yrði, að hann segði engum frá því.
En þessi „enginn" var auðvitað
Misia, sem var hin fyrsta, sem
Diaghilev sagði frá því. Nú gat
Chanel sjálf. Þetta var risaskref í
þeirri þróun að breytast frá því að
vera vinkona Misiu með vit á kjól-
um til þess að vera ómissandi
verndari og vinur Diaghilevs.
Chanel var eins og gáfaður nem-
andi, sem tekur kennara sínum
brátt fram að frægð og frama.
Henni fannst það óþolandi, að all-
ir, sem hún hitti, höfðu þekkt Mis-
iu lengi — og það mjög vel — og
að hvenær sem hún opnaði nýjar
dyr, þá var Misia þar fyrir. En
þrátt fyrir togstreituna þeirra á
milli og metinginn gat hvorug án
hinnar lifað.
Misia dáðist af því, hve Chanel
átti merka elskhuga, og hún var
óseðjandi trúnaðarvinkona. Eng-
inn naut hneykslissagna betur en
hún, nema ef það var Chanel. Mis-
ia hreifst þó mest af hinni ótrú-
legu velgengni Chanels í tízku-
heiminum. Hvernig hún einfaldaði
klæðnað ríkra kvenna og græddi
stórfé á því.
Sert var nærri því jafnmikill
vinur Chanels og Misia. I rauninni
urðu Sert-hjónin fjölskylda Chan-
els, og eins og gengur í mörgum
fjölskyldum var þar jafnmikið um
tortryggni, illvilja og afbrýði eins
og ást og aðdáun. En þegar Chanel
keypti glæsilega íbúð við rue de
Faubourg St Honoré, þá treysti
hún engum betur en Sert-hjónun-
um til að gera hana að hinni feg-
urstu í París. Og síðan var íbúð
Chanels samkomustaður vinanna,
þótt nokkuð öðruvísi væri and-
rúmsloftið þar en meðal hinna lít-
illátu listamanna, sem Misia
kynntist sem ung kona.
Að halda sig þrítuga —
en vera sjötíu og fimm
Misia sagði oft: „Sérhver kona
ákveður að vera 18, 30 eða 80 ára
allt sitt líf. Því miður valdi Coco
sér að vera 18 ára, en það er erfið-
asti aldurinn. Ég ákvað að vera
30.“ Það var þegar ómögulegt var
að brúa lengur bilið milli 30 og 75,
sem var hennar raunverulegi ald-
ur, að eiturlyfin náðu algjörum
tökum á henni. Niðurlæging ell-
innar hrjáði hana meira og meira,
stöðug þreyta, afskiptaleysi unga
fólksins, hún hrasaði á götum úti
og ókunnugt fólk fylgdi henni
heim. Skammtarnir urðu stærri
og tíðari.
Það var hættulegt að verða sér
úti um eiturlyf, en Misia taldi sér
leyfast allt stöðu sinnar vegna.
Hún var kærulaus og óþolinmóð
og var ekkert að reyna að fela
neitt. I boðum eða á göngu átti
hún til að stinga nálinni gegnum
pilsið í augsýn allra. Loks lenti
hún í klandri í Monte Carlo vegna
kaupa á eiturlyfjum. Hún varð að
dúsa í sólarhring með drukknum
hórum, eiturlyfjaneytendum og
alls kyns úrhraki í fangelsi. Það
varð henni hörmulegt áfall, hið
síðasta og mesta. Hún náði sér
aldrei eftir það og varð enn háðari
eitrinu en nokkru sinni.
Um nokkurt skeið höfðu þær
vinkonur, Misia og Chanel, tekið
sér ferð annað veifið til Sviss til
að ná þar í eiturlyf, sem áhættu-
samt var að reyna að afla sér í
París. Og hvað hinar gömlu vin-
konur höfðu breytzt! Chanel var
orðin eins og skorpinn api, hefni-
gjörn og illmálg. Og Misia var orð-
in holdi klædd svartsýni og von-
brigði. En hvað sem á gekk, gátu
þær ekki hvor án annarrar verið
fremur en eiturlyfjanna. Og alltaf
var Chanel að reyna að hrifsa kór-
ónuna af höfði Misiu, þó að hún
væri þar ekki lengur. Og alltaf
voru þær að trúa hvor annarri
fyrir einhverju, og þær fengu gott
næði til þess í ferðunum til Sviss.
Úr hinni síðustu, er þær fóru
þangað saman, komu þær í sept-
ember 1950. Þá varð Misia ör-
magna og lagðist í rúmið. Hinn 15.
október hringdi þerna hennar til
Denise Mayer og bað hana að
koma, því að Misia væri að deyja.
Hún kom þegar í stað, og Misia
var þá með fullri rænu og hin ró-
legasta. „Tu sais, ce h’est pas beau,
la vie,“ sagði Misia við hana. („Þú
veist, að lífið er ekki fagurt.") Þeg-
ar henni var sagt, að Chanel væri
á leiðinni, stundi hún við, þar sem
hún myndi ekki þola í henni við-
stöðulaust blaðrið. „Coco! Nei, það
fer alveg með mig.“ Síðan sneri
hún sér allt í einu að Denise og
sagði: „Taktu eitthvað handa þér
hérna úr herberginu — og vertu
fljót, áður en hún kemur hingað."
En Misia dó ekki í þetta sinn
hún átti enn eftir þrjú ár.
Sv. Ásgeirsson tók saman.
11