Lesbók Morgunblaðsins - 07.08.1982, Blaðsíða 14

ættir
úr sögu
sagnfræði
og sögu-
ritunar I
Eftir
Jón Þ. Þór
sagnfræöing
HER0D0T0S
frá Halíkarnassos
í fyrsta þætti þessa greina-
flokks, skulum viö hverfa rúmar
tvær árþúsundir aftur í tímann
og hyggja um stund að þeim
manni, sem gjarnan er nefnur
„faðir sagnfræðinnar", Heródót-
osi frá Halíkarnassos.
Heródótos, eða Heródót,
fæddist í grísku nýlenduborg-
inni Halíkarnassos í Litlu Asíu
árið 484 f. Kr. Um æskuár hans
er ekkert vitað, en hann mun
hafa verið af sæmilega vel
stæðu fólki kominn og hefur án
efa notið þeirrar klassísku
menntunar, sem sonum frjálsra
borgara á Grikklandi hinu forna
var veitt.
„Starf" Heródótosar að
sagnfræðinni hófst eiginlega ár-
ið 452 f. Kr., þegar hann var
þrjátíu og tveggja ára gamall.
Föðurfrændur hans áttu í
stjórnmálaerjum í Halíkarnass-
os og vegna þeirra var hann rek-
inn í útlegð frá ættborg sinni.
í stað þess að freista gæfunn-
ar í nágrannaborgunum eða á
gríska meginlandinu lagði Heró-
dótos upp í langferð. Hann hélt
fyrst austur á bóginn til Fön-
ikíu, en Föníkar voru mestir
siglinga- og ferðamenn við Mið-
jarðarhaf um þær mundir. Er
ekki að efa, að hjá þeim hefur
hinn ungi og fróðleiksfúsi útlagi
frá Halíkarnassos heyrt sögur
frá fjarlægum og dularfullum
löndum.
Frá löndum Föníka lá leið
Heródótosar suður til Egypta-
lands og þaðan enn lengra inn í
Afríku, eða þangað sem fornald-
armenn kölluðu Elefantíne, borg
fílabeinsins. Sú borg var efst í
Nílardal og þaðan hélt Heródót-
os aftur norður og vestur á bóg-
inn, til Kýreneborgar á Miðjarð-
arhafsströnd Afríku. Eftir
nokkra dvöl þar lagði hann leið
sína austur á bóginn, inn í
Persaveldi, og kom þá m.a. til
Súsu, Ekbatönu og Babýlóns.
Frá þessum stórborgum hélt
hann norður á bóginn, til
Svartahafsstranda og dvaldist
um skeið í ýmsum grískum ný-
lenduborgum þar. Um 447 f. Kr.,
nær fimm árum eftir að hann
lagði upp frá Halíkarnassos,
settist Heródótos loks að í
Aþenu. Hafði hann þá farið um
mikinn hluta þess heims, sem
Grikkjum var kunnur.
Historíes apodexis
Skömmu eftir komuna til
Aþenu tók Heródótos til við að
skrifa sögur (historiai) um það,
sem fyrir augu og eyru hafði
borið á hinni löngu ferð hans. í
innganginum að sögunum lýsir
hann tilgangi sagnaritunar
sinnar með þessum orðum (þýð-
ing Ágústs H. Bjarnasonar) :
„Þetta er lýsing á sögum (hist-
oriai) Heródóts frá Halíkarn-
assos, til þess gjörð, að tíminn
afmái ekki hin miklu og merki-
legu afrek Hellena og Barbara
og þó einkum til þess, að orsak-
irnar, sem leiddu til styrjaldar
þeirra í milli gleymist ekki.“
Sagnir herma, að Heródótos
hafi verið vinsæll sögumaður í
Aþenu. Á mannamótum las
hann oft upp sögur sínar og fékk
dágóðar greiðslur fyrir. Svipar
honum að þessu leyti til gömlu
íslensku flakkaranna, sem laun-
uðu næturgreiða með sögum.
Sögur sínar byggði Heródótos
á minnisgreinum sínum úr ferð-
inni miklu, þjóðsögum, er hann
hafði heyrt, og ýmsum öðrum
fróðleik. í sögunum segir hann
sögu Egyptalands, Vestur-Asíu
og Grikklands aftan úr grárri
forneskju og til loka Persastríð-
anna. því fer þó fjarri að um
samfellda frásögn sé að ræða.
Heródótos tekur marga, og oft
langa útúrdúra, bætir inn í frá-
sögnina ótrúlegasta og oft
óskyldasta fróðleik um landa-
fræði, trúarbrögð og þjóðhætti
svo oft er næsta erfitt að henda
reiður á því, hvar hann er stadd-
ur í frásögninni hverju sinni.
Um heimildagildi sagna Heró-
dótusar hafa menn deilt öldum
saman og sumir hafa kallað
hann „föður lyginnar" ekki síður
en sagnfræðinnar. Flestir munu
þó sammála um, að frásögn
hans sé einna trúverðugust þar
'sem hann segir frá því, sem
hann sá með eigin augum. Þann-
ig eru frásagnir hans af siðum
og háttum hinna ýmsu þjóða oft
mjög lýsandi og einsætt, að
hann hefur haft næmt auga
fyrir því, sem ólíkt var með
þjóðum í þeim efnum.
Heródótos var afar forvitinn
og spurði margs á ferðum sín-
um. Eins og margir forvitnir
menn, fyrr og síðar, var hann
með afbrigðum trúgjarn og í því
liggur kannski mesti veikleiki
sögu hans. Hann virðist hafa
trúað hinum ólíklegustu þjóð-
sögum, hjátrúarsögum og
kraftaverka og ber þetta allt á
borð fyrir lesendur sína sem
blákaldar staðreyndir. Oft gætir
einnig slæmra missagna í sög-
unum, hvort sem það hefur staf-
að af röngum upplýsingum eða
misskilningi. Eru frægustu
1 dæmin um það þau, að hann
gerði þann fræga konung Neb-
úkadnezar að konu og sagði
Alpafjöll vera fljót.
Tímatalsvillur eru margar í
sögum Heródótosar og hann
gerði sér litla grein fyrir or-
sakasamhengi atburða. Hann
taldi guðlega forsjón ráða gangi
sögunnar og leit svo á sem menn
ættu guðunum að þakka vel-
gengni sína og ósigrar manna og
áföll væru refsingar guðanna.
Ósigur Persa í stríðunum við
Grikki rakti hann þannig til
reiði guðanna vegna drambs
Persa. Aþeninga taldi hann aft-
ur á móti hafa notið dyggða
sinna.
Efnishyggjumönnum okkar
tíma kann að virðast þessi skoð-
un Heródótosar barnaleg, en
hún var í fullu samræmi við þá
speki forngrikkja, að dramb
væri falii næst og að enginn
skyldi ætla sér til jafns við guð-
ina. Og enn ber þess að gæta, að
Heródótos var Grikki frá Litlu-
Asíu. íbúar grísku nýlendnanna
14
þar töldu sig eiga Persum fátt
gott upp að unna. Þeir urðu um
skeið að lúta valdi þeirra og
Persastríðin hófust einmitt er
grískir nýlendubúar í Litlu-Asíu
gerðu uppreisn gegn Persum.
En þrátt fyrir trú Heródótos-
ar á guðlega forsjón má ekki
gleyma því, að hann leit á
Persastríðin sem átök lýðræðis
og einræðis og úrslit þeirra sem
sigur lýðræðisins. Þessu til
stuðnings má benda á dæmi-
sögu, sem hann sagði um sjö
Persa, sem steypt höfðu ólög-
mætum konungi af stóli og
ræddu um, hvaða sjórnskipun
myndi henta ríkinu best.
Hinn fyrsti þeirra mælti með
lýðræði að grískum hætti, annar
vildi koma á fámennisstjórn,
þar sem völdin yrðu fengin hin-
um bestu mönnum ríkisins í
■hendur. Hinn þriðji, sjálfur
Daríus, vildi aftur á mót koma á
einveldi, þar sem völdin yrðu
fengin besta manninum. Hann
varð ofan á, gerðist einvaldur og
gerði Persaveldi að voldugasta
ríki er menn höfðu þekkt.
Þetta hefði átt að nægja til
þess að sannfæra menn um
réttmæti tillögu Daríusar. En
Heródótos skýrði frá því, að
einu sinni á meðan á valdarán-
inu stóð, hefði Daríus ekki vitað,
hvað hann átti að gera. Og þar
er komið að kjarnanum í sögu-
skoðun Heródótuosar, ef hægt
er að nefna hugmyndir hans um
valdið svo hátíðlegu nafni. Hann
taldi, að þar sem einveldið
byggðist á valdi, hugsun og vilja
eins manns, sem vissulega gæti
skjátlast, hlyti það að standa
veikari fótum en lýðræðið, sem
byggðist á ráðum og vilja hinna
mörgu. Úrslit Persastríðanna
voru Heródótosi næg röksemd í
þessu efni. Hann sagði Grikki
hafa barist svo hraustlega sem
raun bar vitni vegna þess að
þeir börðust sem frjálsir menn,
en Persar nánast sem þrælar
einvaldsins. Margar röksemdir
hafa síðari tíma sagnfræðingar
fært gegn þessari skoðun, ekki
síst þá, að í liði Spartverja hafi
hinir undirokuðu, helótarnir,
ekki barist af minni hreysti en
frjálsir menn.
En þótt finna megi marga
veikleika í ritum Heródótosar
ber hann nafnið „faðir sagn-
fræðinnar" með sóma. Sögur
hans eru fyrstu sagnaritin, sem
varðveist hafa, og hann er fyrsti
höfundurinn, sem segir okkur
frá siðum og háttum þjóða, lýsir
venjulegu fólki og daglegri önn
þess, en lætur sér ekki nægja að
telja upp fólkorrustur og her-
konunga í annálsstíl. Með mikl-
um rétti má þó kalla Heródótos
þjóðháttafræðing engu síður en
sagnfræðing, og sitthvað í ritum
hans myndi nú á dögum falla
undir aðrar fræðigreinar.
En hvað svo sem um Heródót-
os og sögur hans má segja, verð-
ur því ekki neitað, að þær eru
stórskemmtilegar og áhugavert
lesefni enn í dag, tæpum 2500
árum eftir daga höfundarins.
Heródótos bjó í Aþenu fram
um 440 f. Kr. Þá fluttist hann til
nýstofnaðrar grískrar nýlendu í
Þúrioi á Suður-Ítalíu. Og þar
lést hann árið 424 f. Kr., sextug-
ur að aldri. Mun hann hafa verið
einna víðförlastur allra sinna
samtímamanna.