Lesbók Morgunblaðsins - 17.10.1981, Blaðsíða 13

Nokkur
aðskotaorð
í íslenzku
Eftir Sigurö Skúlason, magister
KÚSKUR, ekill (OM). Þ. Kutscher, d.
kusk. Þaö er aö vanda hingað komið úr
dönsku. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu
1756 (OH).
KÚTTER, skúta (OM). Þ. Kutter, d.
kutter, e. cutter. Finnst í ísl. ritmáli frá
árinu 1891, en orömyndin kúttari einu
ári siöar (OH).
KÚSTUR, sópur o.fl. Orðiö er komiö
af kost í dönsku. Finnst í ísl. ritmáli frá
árinu 1830 (OH).
KVARTETT, fjögurra manna söng-
flokkur eöa hljómsveit (OM). Oröiö er
komiö af quartetto í ítölsku, en það er
myndað af quartus, fjóröi, í latínu. Þ.
Quartett, d. kvartett, e. quartet. Ég
man eftir þessu orði í ísl. ritmáli frá
árinu 1932, en löngu fyrr heyröist þaö
hér í talmáli.
KENTÁR, goösöguleg vera, maöur
aö ofan, en hestur aö neöan (OM).
Oröið er komiö af kentauros í grísku.
Fr. centaure, e. centaur, þ. Kentaur, d.
kentaur. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu
1871 (OH).
KVARS, hörö steintegund, samband
silisíums og súrefnis (SÍO2), frumsteinn
í öllu súru storkubergi (OM). Oröið er af
slavneskum uppruna, heitir Quarz á
þýsku, kvarts á dönsku og quartz á
ensku. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1889
(OH).
KVINT, þyngdareining 5 grömm
(OM). Orðið er komið af quintus í latínu
sem merkir: fimmti. Þ. Quint, d. kvint.
Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1865.
„Pundiö skiptist í 100 kvint“ (OH).
Kapphlaupið
um yfirráðin
á heimshöfunum
Frh. af bls. 5.
aðarins í augum Rússa, sem gætu hallazt
aö þeirri skoðun m^ö hliösjón af frammi-
stööu Bretlands í síöari heimsstyrjöldinni,
aö landiö myndi fremur beita þessum
vopnum en gefast upp.
Þá er þess einnig aö gæta, aö einhliða
afsal þessa möguleika til gagnhótunar,
heföi það í för meö sér aö Frakkland yröu
eina kjarnorkuveldiö í Vestur-Evrópu.
Eins og málin hafa þróazt, hafa eld-
flaugakafbátarnir gefið ofansjávarskipum
von um bjartari framtíð. Þetta er að nokkru
vegna þess, aö kafbátar duga ekki til „aö
sýna fánann" eöa til aö beita smáþjóöir
diplómatískum þrýstingi, og að nokkru þar
sem nútíma floti veröur aö hafa vernd gegn
kafbátum. Meira að segja eru nýjustu
gerðir flugvélamóðurskipa aö verulegu leyti
hannaðar meö hliösjón af þessu verkefni,
svo sem hiö brezka 20.000 t. „Invincible",
hiö rússneska 35.000 t. „Minsk“ og hiö
bandaríska 90.000 t. „Nimitz". Hugsanleg
skotmörk þeirra eru ekki aöeins eldflauga-
kafbátar, heldur einnig kjarnorkuknúnir
gagnflaugakafbátar, sem hannaöir eru til
granda eldflaugakafbátum óvinanna, en
vernda sína eigin.
Mikiö hefur veriö aö því unniö af hálfu
allra aðila aö smíöa rafeindatæki eða
búnaö í því skyni að gera eldflaugarnar
sem og mennina og tækin, sem eiga að
senda þær, óvirk. Bandaríkjamenn eru
taldir lengra komnir tæknilega séö, en
rússnesk skip eru oft troöfull af rafeinda-
búnaöi. Sovétmenn hafa lagt mikla áherzlu
á aö nota skip til öflunar upplýsinga meö
rafeindatækjum bæöi í stríöi og friði.
KVINTETT, fimm manna hópur
söngvara eöa hljóðfæraleikara; tón-
verk ætlað slíkum hópi (OM). Orðið er
komiö af quintette í ítölsku, en það er
komið af quintus, fimmti, í latínu. Þ.
Quintett, d. kvintet, e. quintet. Finnst í
ísl. ritmáli frá árinu 1955 (OH), en er
vafalaust allmiklu eldra í talmálinú.
KVISLINGUR, landráöamaður, sá
sem svíkur land sitt í hendur óvinahers
(OM). Orðið er myndað af nafni norsks
stjórnmálamanns, en sá hét Vidkun
Quisling (d. 1945). Þaö merkti upphaf-
lega: Maöur sem fylgdi stjórnmála-
flokki Quislings aö málum. D. og e.
quisling. Oröið heyröist hér oft á
stríðsárunum 1940—45 og sást þá
auövitaö einnig á prenti, en heyrist nú
oröið sjaldan.
KVITTUN, skrifleg viöurkenning fyrir
greiöslu, viötöku einhvers (OM). Þ.
Quittung, d. kvittering, e. acquittance.
Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1589 (OH).
KVITTA, gefa skriflega viöurkenn-
ingu fyrir greiðslu, viötöku einhvers
(OM). Orðiö er komið af so. quit(t)are í
miðaldalatínu sem merkir: róa ein-
hvern. Það varö aö quittieren í lág-
þýsku og kvittere í dönsku. Finnst í ísl.
ritmáli frá 15. —16. öld (OH).
KVÓTI, hluti; deild, tala, er sýnir, hve
deilir gengur oft upp í deilistofn (OM).
Orðiö er komiö af quota í miöaldalat-
ínu. Þ. Quote, d. kvota, e. quota. Finnst
í ísl. ritmáli frá árinu 1785 (OH).
KVEKARI, maður af kristnum sértrú-
arflokki mótmælenda (frá 17. öld), er
leggur áherslu á bræöralag og friö
(OM). Orðiö er komið af quaker í
ensku, en þaö orö er myndað af so.
quake sem merkir: skjálfa. Mun hér
upphaflega hafa verið um háösyröi aö
ræöa. E. Quaker, þ. Quáker, d. kvæk-
er. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1821
(OH).
KENGÚRA, ætt pokadýra (í Astr-
alíu), stökkdýr (OM). Hiö ástralska heiti
varö aö kangaroo í ensku, þ. Káng-
uruh, d. kænguru. Orömyndin kengúru
finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1827,
kengúrúi frá 1886, en kengúra frá 1938
(OH).
KINROK, svart fíngert efni (kolefni)
sem myndast viö ófullkominn bruna
kolefnisríkra lífrænna efna, notaö til
iðnaðar (OM). Oröiö er komiö af kinrok
í miölágþýsku, en þaö er til oröiö úr kin
(furutré) og rok (reykur). D. konrog.
Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1570,
stafsett kinrogh, en frá 1774, stafsett
kinrok (OH).
KIRJÁLL, sálmur, söngurinn kyrie
eleison: drottinn, miskunna þú oss
(OM). Kyrie er komið af kyrios í grísku
er merkir: herra. Finnst í ísl. fornmáli,
stafsett kiriall og kyriall (Fr.).
LAFSKÁS. Þetta orö heyrði ég oft í
bernsku og fannst mér þaö þá vægast
sagt heldur en ekki óviðkunnanlegt. Ég
held ég megi fullyröa aö 6 ára gamall
heyrði ég þaö fyrst af vörum alskeggj-
aös manns. Man ég enn þá vel þegar
þaö kássaöist út úr lafandi skegginu á
honum! Mér sýndist hann slefa af
hrifningu þegar hann sagöi þaö og
augu hans blikuðu undir sól aö sjá. í
endurskoðaðri og breyttri útgáfu af
Dansk-íslenskri orðabók Freysteins
Gunnarssonar, Rv. 1957 er þessi þýö-
ing á danska orðinu labskovs sem ísl.
oröiö er auðvitað komiö af: kjötmusl
(einsk. réttur). Orðiö er komiö af
labskaus í miölágþýsku (þ. Labskaus).
E. lobscouse sem Siguröur Örn Boga-
son íslenskar þannig í Ensk-íslenskri
oröabók sinni, Rv. 1952: kjötkássa
meö grænmeti. Finnst í ísl. ritmáli frá
árinu 1957 (OH).
LAKK (rautt) vaxkennt efni, notað til
aö innsigla; sérstök (sterk og gljáandi)
málningarteg.; gljáhúö (á skóm) (OM).
Orðiö er komiö af lak í persnesku. Þ.
Lack, d. lak, e. lack. Finnst í ísl. ritmáli
frá árinu 1957 (OH).
Lygo, aðmíráll, skýrir Ijóslega ætlun
þeirra: „Nákvæmar upplýsingar og njósnir
hafa alltaf veriö snar þáttur í sjóhernaöi, en
eru mikilvægari en nokkru sinni á atómöld.
Þegar um er aö ræöa vopn, sem beitt er
meö því aö ýta á hnapp, veröa þær aö vera
hárnákvæmar. í þessu efni hafa Rússar
langtum betri aöstöðu en Vesturveldin:
Flotastöövar þeirra eru aögreindar frá
höfnum fyrir vöruflutninga. Hér er þeim
blandaö saman. Hin nýja gáma-endastöö í
Portsmouth, til dæmis, er í miöri flotastöð-
inni, þannig að rússnesk skip meö hlerun-
arbúnaði geta safnaö upplýsingum, meöan
þau liggja viö bryggju.“
Öllu geigvænlegri möguleiki er hins
vegar sá, að sovézk flutningaskip eöa
rannsóknarskip, sem heimsækja hafnir í
Bretlandi og öörum ríkjum Atlantshafs-
bandalagsins, gætu komiö fyrir tíma-
sprengjum eöa kjarnorkuvopnum, sem
stillt væru þannig, að þau spryngju síöar í
sambandi viö óvænta árás.
Þá hefur og nýting auðlinda á hafsbotni
aukið mjög á mikilvægi yfirráöa á hafinu.
Vinnslustöðvarnar á hafinu eru mjög við-
kvæmar, og þær verður að verja — og þaö
er ekki aöeins af efnahagslegum ástæöum,
heldur eru þær kjörnar til að bera
hlustunarútbúnaö gegn kafbátum, og það
væri vanræksla hjá yfirmönnum hervarna
Atlantshafsbandalagsins, ef þeir hafa ekki
aflað leyfis til að notfæra sér það.
Það er þess vegna, sem rússneski flotinn
hefur sýnt olíupöllunum á Noröursjónum
svo mikinn áhuga. Ef Norðmenn hefja
olíuvinnslu á hafsvæðunum á leiðinni til
hinnar miklu rússnesku flotastöðvar.
Murmansk, þá gæti Kreml tekið þá af-
stööu, aö ekki væri hægt aö þola vissan
útbúnaö þar.
En er sennilegt, að leiötogar Sovétríkj-
anna freistist til aö leggja út í nokkur
ævintýri á hafinu, þótt á afmörkuöu svæöi
væri? Sir Terence Lewin, aðmíráll, telur
það hugsanlegt. „Þeir gætu reynt hafnbann
að einhverju leyti á Bretland og meginland
Evrópu. Hvað myndu bandamenn gera þá?
Hefja mótaðgerðir á landi gegn hefafla,
sem væri langtum stærri og öflugri eöa
reyna að takmarka átökin við sjóherinn?"
Leach, aömíráll, svarar hiklaust: „Ég er
þeirrar skoðunar, að slíkt hafnbann ásamt
hugsanlegum árásum á skip bandamanna
gæti ekki staðið lengi án þess að leiöa til
átaka á landi."
Það hljóta að sjálfsögðu að verða
stöðugar umræður um öll slík vandamál,
sem snerta nýjar aðstæður á hafi á
atómöld. Hin mikla óvissa kemur glöggt
fram í oröum Sir Terence Lewin: „Ef árás
verður gerð í Norður-Evrópu, verður hún
örugglega ööruvísi en nokkur atburöarás,
sem við höfum hugleitt eöa reynt í
heræfingum. Það er þess vegna sem
frumkvæöi — það að geta tekizt á viö hiö
óvænta — gæti skipt sköpum.“
Til aö tryggja, að sem fyrst veröi vart
sérhverra óvenjulegra aðgerða eöa breyt-
inga á venjulegum háttum eru skip Atlants-
hafsbandalagsríkjanna, kafbátar og flug-
vélar stööugt á ferðinni víös vegar um höfin
til að fylgjast með athöfnum sovézka
flotans og láta vita um þær.
„Þaö er þessi nærvera herskipa okkar á
hafinu og hinar tíöu og sýnilegu flotaæf-
ingar árið um kring, sem mest áhrif gætu
haft til að bægja burt hættunni á óvæntum
hernaöaraðgeröum á hafi úti,“ segir Leach,
aðmíráll. „Þannig sýnum við, að við erum
staðráðnir í að snúast gegn sérhverjum
afksiptum af frjálsum siglingum okkar um
höfin."
— svá — stytt úr „Telegraph"
Rembrandt
í gegnum
miðil
Frh. af bls. 6.
uðir eins og Augustin Lesage, sem var
franskur kolanámuverkamaöur, en einn-
ig hálærðir myndlistarmenn eins og
Austin Spare og Ingo Swamm. En nóg
um þaö.
Viö vorum sem fyrr segir á þingi Al-
þjóöa spíritistasambandsins, sem fram
fór á gömlu sveitasetri meö skóglendi í
kring, grasflötum og fögrum blómagörð-
um. Fundargestir, um þaö bil 80 manns,
biöu fullir eftirvæntingar, því boöað
haföi verið aö brasilíski miöillinn Luiz
Gasparetto mundi koma á þingið og
vekja undrun okkar. Viö komum okkur
fyrir í aöalfundarsal skólans, sem þarna
er nú til húsa; dregið var fyrir alla glugga
og ríkti djúp þögn aö ööru leyti en því,
aö hljómlist eftir Bach var leikin lágt.
Luiz Gasparetto settist viö borö í
rrtiöjum sal og var móðir hans meö hon-
um; hún settist viö sama borö. Viö hlið
hans lá stafli af þykkum teiknipappírs-
örkum ásamt meö litatúpum.
Stundin var aö hefjast.
Ljósin eru slökkt, það varö niðamyrk-
ur í salnum, en síöan kveikt á tveimur
litlum, rauöum Ijósaperum í um þaö bil
fjögurra metra fjarlægð frá boröi Gasp-
arettos. Ég veitti því athygli, aö viö
þessa birtu var alls ekki hægt að greina
einn lit frá öörum.
Og nú byrjaði Gasparetto verkiö, fall-
inn í djúptrans. Hann hallaði höföinu til
hliðar, síðan framávið og lagði hægri
hönd yfir litatúpurnar án þess að horfa á
hvaö hann var aö gera. Síöan opnaöi
hann hverja litatúpuna af annarri eins og
til aö hafa þær tilbúnar. Með augun lukt
tók hann teiknipappírinn með hægri
hendinni og þaö meö þvílíkum krafti, aö
móöir hans varö aö hafa hemil á og
gæta þess að allt væri i skoröum. Hend-
ur Gasparettos flugu yfir örkina meö
ofsahraöa og fjórum mínútum síöar var
fyrsta myndin fullgerö og neöst á hana
ritaði hönd miöilsins: Renoir.
Ekki var móöir Gasparettos fyrr búin
að láta þá fullgerðu til hliðar en hann
þreif nýja örk og byrjaöi þegar, þó án
þess að horfa á þaö. í þetta skipti byrj-
aöi hann á mannsaugum og voru þau
svo neðarlega á pappírnum, að mér
sýndist sem þau mundu veröa neöst á
andlitinu. Mér flaug í hug, aö nú heföi
honum orðið á í messunni. Áfram flugu
hendur hans meö ofsahraöa og var því
líkast sem hér væri hnefaleikamaöur aö
afgreiöa keppinaut en málari að fullgera
mynd. Og um leið kom í Ijós, aö andlitiö
á pappírsörkinni var á hvolfi.
Þeir, sem sáu þetta, uröu agndofa.
í þriöja sinn byrjaði Gasparetto og nú
meö berum fingrunum. Þaö var eins og
áöur, ofsahraði í hreyfingunum og báð-
um höndum beitt samtímis. Undir þessa
skrifaöi hann Monet og rithöndin var
eins og sjá má í listaverkabókum meö
myndum Monets. Áfram hélt Gaspar-
etto; ein myndin eftir aöra kom frá hendi
hans og allar áritaöar af gengnum
stórmeisturum: Rembrandt, Manet,
Modigliani, Degas Bruegel, Toulouse-
Lautrec, van Gogh og Renoir. Ekki þurfti
heldur neinn sérfræöing til aö sjá að oft
varð árangurinn sláandi líkur því sem viö
þekkjum eftir þessa menn. Og eftir rúm-
an klukkutíma lauk þessu djúptrans- eöa
sambandsástandi og Gasparetto bæöi
kófsveittur og dauöþreyttur.
Á eftir var myndunum dreift um gólfiö,
svo allir gætu skoöaö þær. En þær voru
Frh. á bls 16.
13