Lesbók Morgunblaðsins - 05.06.1977, Blaðsíða 3

Kristinn Reyr
Minni hinna gleymdu
Þegar Jónas skáld Hallgrfms-
son ritaði dómadagsgrein sfna í
Fjölni um íslenzkan rfmnakveð-
skap, var sem þegjandi samtök
yrðu um að forsmá rímur og
rímnakveðskap.
Áður var þó öldin önnur. Þá
dáðist alþýða um allt land að rím-
unum, þær voru lesnarrog kveðn-
ar á hverjum bæ og sérstakir
kvæðamenn fóru um allar sveitir
til að kveða fyrir fólk á kvöldvök-
um, ,og voru ætíð aufúsiigestir,
eins og Einar Benediktsson segir
í Ólafs rímu Grænlendings:
Saman bekkjast kona og karl,
kvæðamanninn heyra.
Gaman ekkert prtíðan pall
prýðir annað meira.
Að vísu varð þvf eigi mótmælt,
að sumt f rímunum var argasta
leirhnoð, en það vinsaðist furðan-
lega úr. Og þeir, sem hafa áfellst
rfmnaskáldin, hafa verið slegnir
einkennilegri blindu. Þeir hafa
alls ekki reynt að gera sér grein
fyrjr þvf, hvernig á þvf stóð, að
rfmurnar voru svo ótrúlega vin-
sælar um nokkrar aldir. Allt, sem
getur aflað sér slfkra vinsælda,
hlýtur að hafa eitthvað sérstakt
til brunns að gera. í rímunum
hefir verið citthvað, sem talaði til
hjatnanna og tilfinninganna.
Þessa hafa hinir grimmu dóm-
endur ekki reynt að leita.
Ég hygg, meira að segja, að
hvorki alþýða né meifntamenn
hafi enn komið auga á og skilið
hvert var hlutverk rfmnakveð-
skaparins f fslenzku þjóðlffi, það
mikla hlutverk, sem aldrei verður
fullþakkað, því að það bjargaði
fslenzkri tungu, þegar harðast
svarf að, og þjóðin var að þvf
komin að glata menningu sinni og
menningararfi. Ef tungan hefði
þá glatast, væri nú ekki til fsienzk
þjóð. Tungan hefir varðveitt þjóð-
ernið — og þetta skilja margir.
En þá mættu þeir ekki gleyma
þvf, hverja þakkarskuld íslenzk
þjóð á rfntnaskáldunum að
gjalda.
Þetta er þó auðskilið. Þegar
réttarfar á íslandi var danskt,
þegar allar opinberar bréfaskrift-
ir voru á dönsku, þegar verzlunin
var aldönsk og menn fengu alla
reikninga sfna á dönsku, þegar
umræður á mannfundum áttu að
fara fram á dönsku, þegar helztu
embættismenn voru danskir, þeg-
ar eini næturvörðurinn á landinu
gekk um götur Reykjavíkur og
söng dönsku kaupmannafjöl-
skyldurnar í svefn með dönskum
sálmum fyrir utan gluggana, þeg-
ar enginn þorði að rísa gegn
dönskunni, sem kappkostað var
að láta gegnsýra þjóðina, og málið
f kaupstöðunum var orðinn hryll-
ilegur hræringur dönsku og
íslenzku, eins og Stefán Gunn-
laugsson landfógeti komst að orði
— þá var íslenzk tunga orðin
sjúklingur.
Þá voru það rfmnaskáldin, sem
björguðu. Þau orktu á fslenzku og
kveðskapur þeirra var eina
vörnin, sem fslenzk tunga átti.
Þetta fann þjóðin ósjálfrátt og
þess vegna tók hún ástfóstri við
rímurnar. Þær færðu henni forn-
sögurnar f nýum búningi, svo að
þær vor auðlærðar. Þarna fann
alþýðan sitt mál; bundið á
fslenzkan hátt með stuðium,
höfuðstöfum og rími, svo að það
festist óafmáanlega i minni.
Þarna fanrt hún Ifka fornar kenn-
ingar, sem héldu við þekkingu
hennar á goðsögnunum og forn-
um kveðskap. Og þarna voru'
dýrir og heillandi hættir, sem
minntu á hið bezta f fornum
skáldskap. Hér fann þjóðin sinn
innra mann, siðu og andlega list
og. ætterni. Þar fann hún allt
þetta, sem Matthíifc; Jochumsson
talar um:
Tungan geymir f tfmans straumi
trú og vonir landsins sona,
dauðastunur og dýpstu raunir,
Darraðarljóð fra elztu þjóðum,
hciptar eim og ástar brfma,
örlagahljóm og refsidóma.
Land og st'und f lifandi myndum
ljóði vfgðum geymir í sjóði.
Bundið mál er töfrasporti. í því
felast allar fegurstu hugsanir
manna, túlkaðar með viðeigandi
orðum, sem aldrei gleymast þeim,'
er nemur. í bundið mál hefir saga
þjöðarinnar verið ofin og gerður
úr vefnaður, sem aldrei bilar.
Bundið mál hefir framast eggjað
þjóðina til dáða og- drengskapar,
enda guðamál að uppruna. Það
kennir mönnum að hugsa hærra,
það leggur þeim ósjálfrátt töfra-
orð og nýgörvinga á tungu. Það er
tengiþráður milli aldanna og á að
vera áttaviti um ókomnar aldir.
Hið bundna mál var Ijós mvrkra
alda á islandi. Vegna þess að
þjóðin unni hinu bundna máli,
varð hún ekki afstyrmi. Ilið
bundna mál var fjöregg hennar
og kjarni þeirrar menningar, sem
geymdist í kotum afdala og út-
nesja. Svo var rímnaskáldunum
fyrir að þakka. Mér verður að
spyrja með Fornolfi:
Finnst þér meira um fornmenn-
ina,
sem fluttu hingað norrænt mál,
landið tóku í gjöf af guði,
gráir af járnum skóku stál
— en hina, er lýðs f þyngstu
þrautum
þjóðcrnisins hafa gætt.
Þennan Ijóma lands og sóma
létn til vor ganga í ætt?
Meðan alþýða skildi kenningar
og kunni að brjóta þær til mergj-
ar, meðan skáldin kváðu svo dýrt,
að ekki mátti orði halla f vfs-
unum, meðan þau léku sér a fátfð-
um orðum og sköpuðu nýyrði og
meóan þau báru skyn á dásemdir
náttúrunnar, þá áttu ljóð þeirra
hljómgrunn f sál þjóðarinnar og
voru höfuðvfgi fslenzkrar tungu.
llér skal þó enn viðurkennt, að
f hinu mikla rfmnaflóði voru
margar vfsur félegar. En skáld-
unum fyrirgafst margt. Hinar
lélegu vfsur afsakaði fólk líkt og
Þorsteinn Erlingsson sfðar:
Þær eru margar lærðar lftt,
leitaskammt til fanga,
en þær klappa undurþýtt
eins og börn á vanga.
Kfmnaöldinni lauk, en þó ckki
fyrr en hún hafði gegnt hlutverki
sfnu, sem betur fór. En áhrifum
hennar er þó ekki lokið enn. Ilún
varð hvati að nýjum skáldskap,
þvf að lausavfsnaöldin, sem tók
við af henni, er skilgetið afkvæmi
hennar. Sú öld hefir ekki lokið
hlutverki sfnu enn, en hún hlýtur
að verða merkileg f sögunni, því
að hún á engan.sinn líka i heimi.
Og gullkorn á hún lfklega svo
tnörg, að öllum má vera ljóst, að
hún er af góðu bergi brotin.
Og þessi orð mfn eiga þvf að
vera minni hinna gleymdu —
rímnaskáldanna, sem björguðu
fslenzkri tungu.
Hvf er svo dimmt kringum hempunnar sál
í helkuldans viðjum? Er slokknað f Neðra?
Þar átti þó margur vfst bólið við bál
að boðhætti skriftlærðra feðra.
Yljuðu f frosthörkum orð um þann stað
óhætt um það.
Dagurinn rís til að deyja inn i nótt
svo dæmist það kerfinu samkvæmt rétt vera
en skelfing er orðið um himnavist hljótt
í helgidagsræðum, minn séra.
Ekkert vill Skálholt með eilífan stað
óhætt um það.
Vér hyggjum þó mörg enn á himneska för
úr hérvistarnepju og dýrtfðarráni
og dottum með slitur úr versi á vör
en vöknum svo niðri á Spáni.
Ekki er að lasta jafn áfengan stað
óhætt um það.
Vor undanrás þannig með Útsýnarferð
og innfluttur sólbruni vitni þvi bera
að til eru bjartari svið en þú sérð
minn séra, minn séra, minn séra:
Arason leit þau frá aftökustað
óhætt um það.
Fyrst þjóðsögur Gyðinga og þrenningin æðst
úr þankanum vfgða f myrkheima sunka
þá gætirðu í staðinn um framlffið fræðst
á fundi með Hafsteini og Runka.
Ætli það kynni ekki að |iga sér stað
óhætt um það.
Sá kunningi, dauðinn. er kalt steypibað
á kófaða sálu og nærfataskipti.
Svo rfðurðu taumlaust og hnakklaust f hlað
á hæðum, úr Skálaholtsstifti.
Alltént má kanna þann áningarstað
óhætt um það.
Því ævin er fokin á ómælishaf
sem uppflosnað duftkorn frá landinu mfnu
á sekúntubroti, er guð faðir gaf
til gamans af örlæti sfnu.
Alltaf er maður á einhverjum stað
óhætt um það.