Lesbók Morgunblaðsins - 23.01.1972, Blaðsíða 13

Um kosningarétt
ogkjörgengi
íslenzkra kvenna
Eftir Gísla Jónsson, menntaskólakennara
5. HLUTI
Ólafur Ólafsson, fríkirkjuprestiir og alþingisniaður.
yrði fyrir kosningarétti og
kjörgengi til bæjarstjórnar
Reykjavi'kur, að menn gyldu
áitta krónur minnst árlega í
bein bæjargjöld og giftar kon-
ur og hjú heföu ekki kosninga-
rétt. 1 frumvarpinu væri eng-
in lágmarksupphæð tilgreind
lengur, kosningaréttinn og
kjörgengið fengju aliir, sem
eitthvað gyldu til bæjarþarfa,
og svo giftar konur. Hvoru
tveggja þessiu væri hann með-
mæltur persónulega, en i
mefndinni hefði orðið ofan á og
hann skrifað undir tillögu þess
efnis fyrirvaralaust, að feila
þessa gjaldskyldu alveg niður,
og láta hjú enmfremur fá kosn
ingarétt og kjörgengi. Þó
að hann styddi þetta, minnti
hann á, að tillögur þess-
ar gengju miklu lengra en
alþingiskosningalögin og kosn-
ingalög hinna kaupstað-
anna. „En,“ sagði hann, „af
því að þessi alda nú einu sinni
er risin svona hátt, er í raun-
inni ekiker.t á móti því að
reyna, hvernig þetita gefst hér
í Reykjavik, áður en lengra
er farið og því gef ég tillög-
unni atkvæði mitt, enda þó að
mörgum húsbændum kynni að
þyikja það nokkuð nýstárlegt
að sitja bæjarstjórnarfund
fram á nótt með annarri eða
báðum eða öllum vinnukonum
sínum og ef til vill i fullu
óleyfi frúarinnar."
Guðmundur Björnsson þakk
aði nefndinni sérstaklega fyrir
að rýmka kosningaréttinn enn
meira en var í frumvarpinu,
því að hann vissi, að það væri
almennur vilji bæjarbúa, að sá
réttur vatri frjáis. Hann var
Lárusi H. Bjarnasyni öldung-
is sammála um, að seski-
legt væri að reyna, hvernig
þetta gæfist í Reykjavík. Sam-
þingsmaður hans og meðflutn-
ingsmaður, Tryggvi Gunnars-
son, andmælti hins vegar til-
lögunni um rýmkun kosninga-
réttarins. Slíkar tillögur hefðu
komið fram á fundum bæjar-
stjórnar, en sœtt þar talsverð-
um mótmælum og verið fellct-
ar. Ekki andmælti hann kosn-
ingarétti kvenna, út af fyrir
sig, en hann var mótfallinn
þvi, að lausamenn og hjú
fengju kosningarétt og kjör-
gengi. Hann taldi Reykjavik
sizt til þess fallna að hafa fyr-
ir tilraunastöð í þessu efni. Þar
kæmi saman mikil'l fjöldi
lausafólks og námsfólks, sem
ekki hefði minnstu hugmynd
um bæjarmál. „Það er heppi-
legt,“ sagði Tryggvi, „að bænd-
urnir reyni þetta fyrst heima
hjá sér. Þeir geta þá reynt,
hwe vel þeim likar, þegar
Vinnufólk þeirra fer að ríða á
hreppamót til þess að bera þá
ofurliði með atkvæðum um
sveitarmálin."
En Tryggvi var aleinn í
deildinni um andstöðu við til-
lögu nefndarinnar, er til at-
kvæðagreiðsíu kom eftir 2. um-
ræðu. Aðaldeiluefnið við 3.
umræðu var raunar það, hvort
kjósa skyldi borgarstjórann
beinni kosningu allra bæjar-
búa eða af bæjarstjórn. Bjöm
Bjarnarson sýslumaður (þm.
Dal.), sá sem á sínum tima
stofnaði Hjemmet, var andvig-
ur beinni kosningu og taldi
verða mundu miklar agitasjón-
ir við þvílika kosningu og sér-
staklega þegar búið væri að
dubba upp marga nýja kjós-
endur og þar á meðal allan
f jöldann af vinnukonum bæjar-
ins, enda sæi hann ekki, hvað
væri unníð við að láta almenn-
ing ráða því, hver væri barg-
arstjóri. Út af þessum ummæl-
um sagði Guðmundur Björns-
son:
„Það, sem mér fannst hátt-
virtur þm. (Dal.) óttast mest,
var kvenfólkið, og varð honum
einkum skrafdrjúgt um vínnu-
konurnar. Það var eins og
hann áliti, að vinnukonur
væru líogri verur en aðr-
ar mauneskjur. En það get ég
sagt hinum háttvirta þing-
manni, að ég hef aldrei orðið
þess var, að vinnukonur væru
ver viti bornar en aðrar kon-
ur, né heldur að konur væru
yfirleitt ver viti bornar en
karlxnenn.“ Þetta væri mönn-
um að skiljast um allan
heim og því fjölgaði þeim
óðum, er veita vildu konum al-
mennt kosningarétt. Hér skul-
um við gera það innskot í
ræðu Guðmundar landlæknis,
að 1905 fengu finnskar konur
fullt jafnrétti við karla
um kosningarétt og kjörgengi
til löggjafarþingsins, og varð
fyrsta landið í Evrópu til
þess, en litlu síðar einnig 1
sveitastjórnarmálum. Árið 1907
voru 19 konur kosnar á
finnska þingið, hinar fyrstu í
Evrópu til að sitja löggjafar-
þing þjóðanna. Þær fengu líka
heillaskeyti frá Kvenréttinda-
félaginu i Reykjawik.
Nú, undir lok ræðu sinnar
sagðist Guðmundur sjálfur
vera alþýðumaður að ætt og
uppruna og hefði þekkt marg-
ar vinnukonur betur viti born-
ar en karlonenn væru almennt
og enda betur en sumir sýslu-
menn,
Þóríhallur Bjarnason síðar
biskup (þm. Borg.), sem lengi
hafði átt sæti í bæjarstjórn
Reýkjavikur, sagði sér þætti
aukning kosningaréttarins
koma ískyggilega snöggt
og vildi ekki láta breyta frum
varpinu mikið frá sinni upp-
haflegu mynd, enda mætti mál-
ið gjarna daga uppi, þvi að
Reykjavíkurbær væri alls ekki
svo ráðinn í, hvað hann vildi.
Felit var með 12:11 atkv., að
borgarstjórinn skyldi kosinn
beinni kosningu, en frumvarp-
inu með breytingum nefndar-
innar visað til efri deildar með
15 atkvæðum gegn einu. Þetta
var 21. ágúst.
Áður en við fyílgjum ferli
þessa frumvarps í efri deild, er
rétt að gæta að frumvarpi um
stjórn bæjarmálefna í Hafnar-
firði, en hann var nú að fá
kaupstaðarréttindi. Það frum-
varp kom á dagskrá efri deild-
ar 9. júli, en í því var ekki
gert ráð fyrir sömu rýmkun á
kosningarétti kvenna sem
í Reykjavíkurfrumvarpinu.
Flutningsmenn málsins um
kaupstaðarréttindi Hafnarfjarð
ar voru Valtýr Guðmundsson
(2. þm. G.-Kjðs.) og Ágúst
Flygenring (4. konkj.) Nefnd
skilaði áliti um það sama dag
og nefndarálitið birtist um
Reykjavíkurfrumvarpið, og í
þeirri nefnd voru Steingrímur
Jónsson (6. konkj.) og flutn-
ingsmenn báðir. Nefndin gerði
nýja tillögu um kosningarétt-
inn, og var hún svo hljóðandi:
Kosningarétt hafa allir bæj-
arbúar, karlar og konur, sem
eru 25 ára að aidri, þegar kosn
ing fer fram, hafa átt lögheim-
ili í bænum eitt ár, hafa óflekk
að mannorð, eru fjár síns ráð-
andi, eru ekki öðrum háðir
sem hjú og standa eigi í skuld
fyrir sveitarstyrk, ef þeir
greiða skattgjald til bæjar-
sjóðs. Konur kjósenda bafa
'kosningarétt, þótt þær séu eigi
fjár síns ráðandi vegna hjóna-
bandsins og þótt þær greiði
eigi sérstaklega gjald í bæjar-
sjóð, ef þær að öðru leyti upp-
fylla skilyrði fyrir kosninga-
rétti. Kjörgengur er hver sá,
er kosningarétt hefur. Þó mega
hjón aldrei sitja samtimis í
bæjarstjórn, heldur eiigi for-
eldrar og böm né móðurfor-
eldrar eða föðurforeldrar og
barnabörn þeirra. Heimilt er
konum jafnan að skorast und-
an kosningu."
Hér hefur greinilega verið
höfð hliðsjón af Reykjaviku:-
frumvarpinu, þó síðasti hluti
greinarinnar sé frábrugðinn,
en hvergi nærri er gengið eins
langt og neðri deildar nefnd-
in, sem skilaði áliti um Reykja-
víkurfrumvarpið sama dag,
vildi.
1 framsögu af hálfu nefndar-
innar við 2. umræðu sagði
Ágúst Flygenring, að nefndin
hefði stungið upp á að rýmka
kosningaréttinn, numiö burtu
lágmark skattgjalds til bæjar-
sjóðs sem skilyrði fyrir kosn-
ingarétti, það yrði aðeins eitt-
hvað að vera, og svo vildu þeir
gefa giftúm konum kosninga-
rétt. Þó mundi nefndin hér
hafa borlzt með straumnum
fremur en henni væri þetta
mikið áhugamál. Fyrir sitt
leyti skoðaði hann þetta sem
hálfgert humbug. „En það er i
tízku nú sem stendur."
Björn M. Ólsen (3. konkj.)
vildi að vonum, að frumvarp
kæmi fram fyrir allt landið 1
um rýmkun kosningaréttar
einu, en ekki einstökum sveit-
arfélögum.
Steingrimur Jónsson vildi
hafa eitthvert skattgjald sem
sem skilyrði fyrir kosninga-
rétti, það mætti vera mjög lágt.
Hins vegar sæi hann ekki neitt
á móti þvi, að giftar konur
hefðu kosningarétt og þvi væri
breytingartillagan mjög vel til
fallin. Var síðan tillaga nefnd-
arinnar um kosningaréttinn
samþykkt með 6:2 atkv., og
frumvarpið samþykkt eftir 3.
umr. 22. ágúst. Það var svo
tekið til 1. umræðu í neðri
deild 28. ágúst og fór ágrein-
ingslaust allt til 3. umræðu 3.
september, en þá vakti Jón
Magnússon athygli á misræmi
því um kosningaréttinn, sem
væri í frumvörpunum um
Reykjavík og Hafnarfjörð, og
taldi rétt að bíða með af-
greiðslu þessa frumvarps,
þar til sýnt væri, hvernig efri
dpild gengi frá Reykjavikur-
frumvarpinu. Þetta var þó ekki
gert og frumvarpið afgreitt
sem lög þennan dag og stað-
fest af konungi 22. nóv. sama
ár. Hins vegar tóku lögin ekki
gildi fyrr en 1. júní 1908.
Nú er að fylgja eftir Reykja
víkurfrumvarpinu með hinum
frjálslegu kosningarréttar-
ákvæðum gegnum efri deild.
Það kom þar til 1. umræðu 28.
ágúst, en nefnd skilaði áliti 6.
september. 1 henni áttu sæti
konungkjörnu þingmennirnir
Björn M. Ólsen og Ágúst
Flygenring, svo og >m. Norð-
Mýlinga, Jóhannes Jóhannes-
son sýslumaður. Við 2.
umræðu 9. september sagði
Björn M. Ólsen í framsögu, að
nefndin værj. sammála um, að
örlög frumvarpsins ættu að
fara eftir því, hvort meiri hluti
bæjarstjórnar Reykjavikur
vildi, að það næði fram að
ganga, eins og það kom frá
neðri deild, eða ekki. Erfitt hefði
verið að fá vitneskju um það,
en niðurstaðan helzt orðið sú,
að 8 af 13 bæjarfulltrúum
hefðu viljað hafa frumvarpið
eins og það var lagt fyrir þing-
ið, og féllst nefndin á að rýmka
kosningaréttinn ekki meira en
þar væri gert ráð fyrir,
og einnig vegna samræmis við
Hafnarfjarðarfrumvarpið, sem
deildin hafði afgreitt. Vitnaði
hann til þess, að neðri deild
hefði samþykkt það óbreytt og
virtist því nú hafa sömu
stefnu og efri deild um rýmk-
un kosningaréttarins. Annars
endurtók hann, að hann vildi
ekki rýmka kosningaréttinn i
einu sveitarfélagi og ekki í
öðrum, og þvi hefði hann und-
irritað nefndarálitið með fyrir-
vara. Breytingar á kosninga-
réttinum ættu auðvitað að
verða samferöa um alit land.
Nefndin flutti breytingartil-
lögu, sem fól I sér nákvæmlega
sömu ákvæði um kosningarétt-
inn og í Hafnarf jarðarfrum-
varpinu, og var sú tillaga sam-
þykkt með 12 atkvæðum. Siö-
an var frumvarpið samþykkt
samhljóða við 3. umræðu og
endursent neðri deild.
Þar ræddi Lárus H. Bjarna-
son um kosningaréttarákvæðin
og lýsti ytfir þvi fyrir hönd
nefndarinnar þar, að hún vildi
ekki etja kappi við efri deild
út af þessu, og var síðan frum-
23. janúar 1972
LESBOK MORGUNBLAÐSINS 13