Lesbók Morgunblaðsins - 30.08.1970, Blaðsíða 12

Skólamótið
Framhald af bls. 2
— Ert þú þá á móti
einkunnagjöf ?
— Einkunnir eru einingar á
mismunandi mælikvörðum, þær
eru búnar til að verulegu leyti
á bak við nemandann og gagn
þeirra mjög takmarkað. Sjálfs-
mat er nemanda nauðsyn, en
slíkt persónulegt mat á öðrum
er ósiðlegt og enginn hefur í
rauninni leyfi til að gera það.
— Urðu umræður um þetta á
þinginu?
— Það urðu ekki miklar um-
ræður um það fremur en ann-
að.
— En þú álitur sem sagt, að
þarna sé vandamál á ferðinni?
— Enginn vafi á því. Við mis
þyrmum þeim, sem illa gengur.
Einkunnagjöfin kveikir metnað
hjá þeim, sem bezt gengur, en
hún drepur hann fremur en hitt
hjá flestum, sem eru undir með
allagi. Og það er enginn smá-
hópur: Eftir normaldreifingu á
einkunnagjöf er helmingur nem
enda undir meðallagi. Auk þess
er eitt, sem ég vildi leggja sér-
staka áherzlu á: Greindarhug-
takið hefur verið túlkað of
þröngt. Mörgum öðrum þáttum
vitundar hefur verið of lítill
gaumur gefinn, t.d. hinum list-
ræna þætti persónuleikans og
skynjunamautninni. Enginn
skilji orð mín svo, að ég sé að
boða aðhaldsleysi og, að hver
ráði sinum gerðum fullkomlega
sjálfur. Eins og alltaf áður,
þarf aga og reglusemi í skól-
um. Án vinnu; enginn námsár-
angur. En samkvæmt hinum
nýju hugmyndum biðjum við
ekki um einstakling, sem hugsar
fyrst og fremst i orsakasam-
hengi samkvæmt þekkingar-
fræðilíkani Aristótelesar og
Galileos heldur einstakling,
sem upplifir sjálfan sig og um-
hverfið á miklu ríkulegri hátt.
1 stað þess að byggja nám og
skólastarf upp á grundvallar-
viðhorfi um greindarskort, vil
ég hugsa mér skólastarf og
nám, sem gengur út frá gnægð,
fjölbreytni og auðlegð mann-
legra hæfileika og vitundarlífs.
Smásaga
Framhald af bls. 3
jörðina, ilmur gróðursins berst
inn um gluggann til hins unga
manns, þar sem hann situr í
sínum hugleiðingum um lífið
og sumarið, um þroskann og
blómann í öllum sinum marg-
breyttu blæbrigðum. Hann
heyrir söngva sumarsins, hjal
kátra fjallalækja og nið hinna
breiðu fljóta og milt skrjáfur
I þroskamiklum blöðum trjáa
og fuglasöng ómandi um feg-
urð lífsins og allt er gott og
allt er fagurt, testamenti gró-
andans.
Fá litbrigði, fáar kenndir
Útgefandi: Hií. Árvakur, Reykjavik,
Framkv.stj.: Haraldur Sveinsson.
Bítstjórar: Matthías Johannessen.
Eyjólfur Konráð Jónsi.on.
Ritstj.fltr.: Gísli SigurCcsón.
Auglýslrgar: Árni Garðar Kristinsson.
Ritstjórn: Aðalstræti 6. Simi 10100.
náttúrunnar fara fram hjá hon
um, hvort sem hann er úti eða
inni. Ég hef ekki viljað fylgja
unga manninum of langt frá
íveruherbergi hans, vegna þess
að æska hans er svo huglæg,
aS það skiptir minnstu máli
hvað mikið hann sér og sá,
heyrði og fann, heldur hitt að
hann lifði í draumi þess sem
var innra með honum, með
speglun frá því ytra, en dýpstu
næringarrætumar voru í því
huglæga og háboma, þessu
ginnungagapi ómótaðra lista-
verka og skjótra hughrifa. Þá
getum við séð allan fagurblóma
sumarsins blika í augum hans í
vorbláma himinsins, séð skáld-
sýnir hans speglast í hinum
tæru, hreinu, heiðu vötnum sál-
ar hans, þannig lifir þessi ungi
maður mikla sælu, hann er
skáld lífsins og list þess er líf
hans. Hugsanir hans eru eins
og eldrauðar draumsóleyjar,
sem vaxa í frjórri moldinni og
blóðgast í ástriðum lífsins og
fölna fyrir örlagadómum.
Það er komið haust, á morgn
um er jörð skreytt fíngerðum
viravirkisþráðum hélu og blóm
in eru með frosið bros í blæð-
andi litfegurð sinni, undir blik
andi, fölgullnum trjákrónum.
Ungi maðurinn er ef til
vill enn I herbergi sinu að
dreyma og lesa um lífið, eða
kannske farinn burt eitthvað
út i fjarlæg lönd að sjá drauma
sina uppfyllast eða bíða skip-
brot við ókunna strönd. Ef til
vill er hann farinn eitthvað út
í hringiðu lífsins, hættur að
gefa bláma himinsins, fegurð
blómanna og dýrð fjallanna
gaum. Hann sér þetta máske
ekki framar, æskan er dáin í
hjarta hans eins og fagurt
blóm að hausti, hriðarveður
hamast um og kannske er hann
að berjast um gullið eins og
flestir hinna og i þeirri bar-
áttu tapa allir draumblómum
æsku sinnar.
Jón Gíslason
Framhald af bls. 4
tvo áratugina, eftir fall þjóð-
veldisins, og forustumenn þess
gerðu sér fulla grein fyrir því
að stórbreytingar voru á næsta
leiti á heildarlögum landsins.
Árni biskup var sannur
stjórnmálamaður, kænn og fylg
inn sér. Hann var vel vitandi,
hvar hann átti að bera niður til
fyrstu fanga í staðamálum.
Hann sneri sér fyrst að hinum
efnaminni stöðunum, þar var
tekjuvon minnst, -— og jafnvel
voru sumir þeirra byrði á eig-
endum sínum. Það var því mörg
um atvikum auðvelt að ná þeim
í umsjá kirkjunnar. En fleira
varð honum einnig i vil. Tíund-
arlög landsins voru ekki í sam-
ræmi við alþjóðlegan kirkju-
rétt, þó það væri biskupi ekki
að öllu leyti andstætt né á móti
skapi. En hinsvegar var fram-
kvæmd tíundarlaganna þannig
í vissum atriðum að hún var
fullkomlega ólögleg. Ríkasti
kirkjustaður landsins var i bisk
upsdæmi hans og var einmitt
seldur þeirri sök, er þyngst var
og af fullum biturleik hinna
mestu brota, svo ekkert gat þar
fríað, yrði málið sótt til saka
af festu og athygli.
18.
Árið 1270 gekk dómur um
eignarrétt Odda á Rangár-
völlum, og var staðurinn dæmd
ur af sonum Steinvarar og Hálf
dáns á Keldum, Sighvati, Lofti
og Sturlu, þó ekki endanlega.
Eríð staðarins hafði rofnað,
þar sem hann hafði hvortveggja
gengið kaupum og erfð orðið í
móðurkné. Auk þess átti kirkj-
an fleiri sakir á hendur Odda-
verjum, umráðendum staðarins.
En þar var um að ræða tíund-
arbrot.
Eins og áður var sagt fékk
Páll Jónsson biskup 60 hundruð
í vöru hjá Sæmundi bróður sin
um í Odda, er hann fór til
biskupsvígslu, og skyldi Sæm-
undur taka biskupstíundir af
ákveðnum bæjum í grennd
Odda í leigu árlega, unz varan
væri greidd. En Sæmundur hélt
tíundunum eftir fráfall Páls
biskups og Oddverjar uppfrá
því, án þess að nokkur reka-
gátt yrði út af því gerð. Hér
var um algjörlega ólöglegt at-
hæfi að ræða samkvæmt kirkju
lögum og sennilega líka eftir
landslögum, voru þetta því ærn
ar sakir og illar, og notfærði
Ámi biskup sér þær út í æsar,
en þó ekki eins hart eins og
hann hefði getað, en rök eru
fyrir þvi að svo varð, eins og
síðar verður á minnzt. Sighvat-
ur og bræður hans sýndu mikil
hyggindi í málaferlum sínum
við kirkjuvaldið, og rösuðu
hvergi um ráð fram. Sighvati
svipar í þessum málum mjög til
forfeðra sinna, Oddverja.
Áma b iskupi var auðvitað
vandi á höndum, þegar hann
fékk umráðarétt Oddastaðar, og
ekki sízt þar sem eignaréttur-
inn var ekki fullkomlega ótví-
ræður. Hann varð að fá færan
og hæfan mann til að ganga frá
viðtöku staðarins, gera úttekt
löglega og helda, svo að óyggj-
andi yrði. Þetta hlaut að verða
vandasamt verk, svo góð skil
kæmu fram á öllu, og ekki sízt
vegna þess, að úttektin var tví
þætt, þar sem annars vegar
voru eignir kirkjunnar, en hins
vegar tíundir ógreiddar um
fjölda ára. En mestur var þó
vandinn að koma málum svo
fyrir að meiða sem minnst minn
ingu hinna fyrri umráðenda og
eigenda staðarins, frænda
Skálholtsbiskups, Áma Þor-
lákssonar.
Af öllum ráðum kjörnum í
vild og að vilja, var ekki um
marga menn að ræða, er þenn-
an vanda gætu leyst af hendi.
Hann hlaut og varð að njóta
trausts beggja málsaðila, Skál-
holtsbiskups og Steinvararsona.
En Ámi biskup átti trausta og
góða vini frá æsku á Síðunni.
Þar var rangæskur maður af
ætt Oddverja, er var mikill vin
ur hans. Hann var vel mennt-
aður og þaulkunnugur ýmsum
fræðum alþjóðlegu kirkjunnar
og þar af leiðandi alþjóðlegum
kirkjurétti. Hann var manna
bezt að sér I kirkjulegum bók-
menntum, svo fá dæmi eru til
jafns í sögu landsins. Hann var
tengdur menntasetrinu mikla í
Þykkvabæ í Veri, og sat annað
mesta menntasetur Skaftafells-
þings, Kirkjubæ á Síðu.
Grímur Hólmsteinsson var
frá Holti undir Eyjafjöllum, og
eru líkur til að forfeður hans
hafi búið þar allt frá landnáms
öld. Móðir hans var, Guðrún
Ormsdóttir Breiðdælings á
Breiðabólsstað í Fljótshlíð,
Jónssonar í Odda á Rangárvöll
um, Loftssonar. Faðir hans var,
Hólmsteinn í Holti undir Eyja-
f jöllum, Grímssonar sama stað,
Jónssonar prests sama stað, Þor
geirssonar. Forfaðir Grims
prests Hólmsteinssonar er Þor-
geir skorargeir, er frægur er af
á sérkennilegan og óvenju-
legan hátt. Grímur prestur var
þekktur rithöfundur, og er til
eftir hann með öruggri vissu
Jóns saga baptista, eina postula
sagan, sem samin er á Islandi.
Sagan er sérstaklega stílfögur
og vel gerð að öllu leyti. Mái
hennar er hreint og fagurt og
frásögn öll fullkomin, orðgnótt
mikil og mælska, en þó án yfir
þyrmanlegrar orðkynngi.
Grímur prestur Hólmsteins-
son var mikiil vinur Runólfs
Sigmundssonar ábóta í Þykkva
bæ í Veri, er var einn mesti
kirkjuhöfðingi landsins á síðari
hluta 13. aldar, og varabiskup
í Skálholti á síðustu árum Árna
biskups Þorlákssonar. Rótgróin
og föst vinátta virðist hafa ver
ið með þeim Árna biskupi og
Grími Hólmsteinssyni. Dvaldist
Árni með Grími í Kirkjubæ,
eftir að hann kom frá námi. Lík
legt er, að Grímur hafi þegar
farið til þjónustu við biskup,
eftir að hann tók við Skálholts
stað, en það atriði skiptir máli
síðar, og bíður því að ræða það
að sinni.
20.
Grimur prestur Hólmsteins-
son tók að sér mikið vandasamt
og erfitt verk, þar sem var út-
tekt ríkasta staðar landsins,
mestu fasteignar er þá var á
einni hendi á Islandi, ásamt arð
mestu hlunnindum til auðs i
landinu. Skilyrði hins kjörna
valds voru háð tvennskonar
mörkum til framkvæmda úttekt
innar. Fyrst og fremst varð að
gæta hagsmuna Skálholts-
kirkju eða stóls, og hinsvegar
réttar hinnar almennu kirkju.
En jafnhliða þessu varð að sjá
hag Steinvararsona borgið, að
svo miklu leyti, sem það yrði
ekki andstætt hagsmunum og
ætlun kirkjuvaldsstefnunnar að
mati hins skörulega Skálholts-
biskups, Áma Þorlákssonar.
Sérstaklega átti þetta við um
tvíeggjaða afstöðu til hagsmuna
Sighvatar Hálfdánarsonar.
Birtasta vopn Árna biskups
og kirkjuvaldsmanna gegn Sig-
hvati og bróður hans varð síð-
ar meðferð biskupstíundanna,
er fyrr var getið. En Árni bisk
up hefur beitt þessu vopni af
hyggni og gætni eins og honum
var lagið, meðan hann vissi sig
öruggan sigurvegara. Jafnhliða
þessu var hin ólöglega tiund,
er var í framkvæmd i landinu.
Sennilegt er, að í upphafi hafi
Ámi biskup verið á móti henni,
en málin snerust svo i tímans
rás, að tíundarlögin ókirkju-
legu urðu honum til stuðnings,
og var hann þá fljótur að
skipta um skoðun. Sama er að
segja um ógreiddu biskupstíund
ina I Odda. Þegar hann var bú-
inn að ná fullkomnum sigri yfir
Oddastað síðar, gaf hann hana
eftir að fullu og öllu. Sjáanlegt
er, að hann hefur gert það til
þess að forða erlendu valdi frá
afskiptum af tíundamálum Is-
lendinga.
Löngu fyrir daga Gríms
prests Hólmgeirssonar og Áma
biskups, var mótuð í landinu að
ferð við gerð máldaga kirkj-
unnar við venjulega kirkju-
bændur. Máldagagerð er þekkt
í varðveizlu heimilda frá fyrra
hluta 12. aldar hér á landi. En
hér var meira í húfi, en venju-
leg máldagagerð og úttekt.
Kirkjumáldagar eru yfirleitt
stuttir og án allra málaleng-
inga, einfaldir að gerð og máli.
Þeir voru ritaðir á skinn, eins
og þeir elztu sanna, er varð-
veitzt hafa. En hér þurfti
meira. Máldaginn frá Odda er
langur, nálcvæmur og greina-
góður, fullkomin úttekt á stóru
og smáu, er varðaði umrædd
efni til gerðar og festu. Máldag
inn er ritaður af fuUu öryggi
fyrir öUu er máli skiptir af
kunnáttu og nákvæmni, er mið
aldamönnum lærðum var svo
töm.
Grimur prestur Hólmsteins-
son stóð hér frammi fyrir þeirri
auðsýnilegu staðreynd, að þuría
að kanna, sanna og rökstyðja
hvaðeina af fullri þekkingu,
því svo gat farið, að allt yrði
véfengt síðar af slungnum og
reyndum málafylgjumönnum.
Hvert og eitt atriði varð að
kanna til hlítar, gera fulla grein
fyrir öllu, þó minnst af því
sögulega kæmi fram í hinu
mikla verki, máldaganum, varð
það varðveitt á annan hátt.
Þessi merki gjörningur er ör-
ugglega úttekt Gríms prests
Hólmsteinssonar af Oddastað í
umboði Árna biskups Þorláks-
sonar í sambandi við fyrrgreind
an dóm um Odda á Rangárvöll-
um, og hlotið hefur nafnið mál-
dagi Oddastaðar frá því um
1270.
1 raun og framkvæmd var
miðaldakirkjan vel skipulögð
stofnun, er krafðist reglusemi
og festu í hvíeina af þjónum
sínum. Fyrst og fremst átti
þetta við, þegar mikill fengur
var í húfi, er standa átti eilíf-
lega undir kostnaði og festu
kirkjumála. Skrásetning kirkju
eigna varð að vera bundin rök
um, óyggjandi og rökstuddum
af vitnum, þegar skjalfesta fór
fram. Það þurfti helzt að skil-
greina, hvemig eignirnar voru
undirkomnar, eins og margir
máldagar hér á landi sanna.
Þetta var mikil vinna, er
krafðist glöggra raka að taka
á skrá allar eignir Oddastaðar.
En það sem mest var og skiptir
máli hér, var það, að við þessa
skrásetningu og könnun, rifjað
ist upp saga og atburðir liðinna
alda í Rangárþingi, svo að skrá
setjarinn hlaut að verða óvenju
lega vel að sér um sögu héraðs
ins, og ekki sízt, þegar hann
var sögumaður glöggur og vel
ritfær. Saga héraðsins varð hon
um því sem opin bók, eftir hina
miklu eignakönnun Oddastað-
ar, er hann gerði af fullum
sann, eins og raunin ber vitni.
Eins og ég hef þegar gefið
í skyn, tel ég að Grímur prest-
ur Hólmsteinsson sé höfundur
máldagans fræga frá Odda, sem
tímasettur er um 1270, og hann
sé úttekt Oddastaðar, þegar
Ámi biskup tók við honum um
það leyti. Við þessa skráningu
varð Grímur prestur betur að
sér, en nokkur annar um sögu
Rangárþings og hinar miklu og
kviku arfsagnir, er þar voru í
sögnum kynslóðanna. En Grím
ur prestur var rithöfundur
reyndur og stílhagur. hann skóp
úr þessum sögnum og sagnabrot
um arfsagna listaverk, er mót-
að var af tvenns konar rótum,
annars vegar kirkjulegum, en
hins vegar af sagnalist verald-
lega mennta í þjóðiegum stíl. í
næstu greinum mun ég færa
skýrari rök fyrir þessari skoð-
un minni.
Framhald.
12 LESBÓK MORG UNBLAÐSINS
30. ágiúst 1870