Lesbók Morgunblaðsins - 30.08.1970, Blaðsíða 4

Jón Gíslason
Er höf undur
Njálu
af ætt
Oddaverja?
4. GREIN
Frá Kirkjub æjarklaustri.
15.
1 sögu kristninnar fyrstu ald
imar á Norðurlöndum, ber end
urskin minna eldri trúarbragða,
— og eru þau rík til áhrifa. —
Á tímamótum í sögu kirkjunn-
ar, er þetta skýrast til sjónar,
en þáttaskil voru oft fyrstu ald
imar, eins og ávallt er í sögu
stofnunar, sem er að sækja
fram. Viðnám kynslóðanna birt
ist gleggst í viðhaldi minnanna,
og á stundum urðu þau drjúg
til áhrifa, þó að þau yrðu löguð
eftir anda hverrar stundar, en
oftast einkennd af því forna og
upprunalega. Fornir menn virð
ast hafa verið mjög háðir arf-
teknum venjum kynslóðanna,
og á stundum ósnortnir náttúru
dýrkendur. En slíkt er áhrifa-
mikið í heiðni, og birtist greini
lega í örnefnum á norðurvegi.
Sívermandi sól sumars og nátt-
laus vordægur höfðu síkvik
áhrif, og urðu oft endurnýjuð
í fegurðarminnum örnefna. Þess
ar staðreyndir blasa við í forn-
um arfsögnum og kvæðum, og
voru lengi til endurnýjunar,
allt framundir 1300 i íslenzkum
bókmenntum. Skapandi list rit-
aðs máls á Islandi, ber í sjálfri
sér meitlaðar myndir heiðinnar
fegurðar, heiðins hugsunarhátt
ar, en samt blandaður anda
kristninnar af list og tign hrein
leika norðursins. Listaverkið
mikla, Njála, ber skýr einkenni
þessara minja.
Á Bretlandseyjum voru stað-
ir til helgisetra kjörnir við
strendur fram eða út til eyjar,
þar sem víðsýni var, en jafn-
framt einangrun nokkur frá
veraldlegum aðsúg. Á Islandi
varð þetta líkt í raun, þó með
sérstæðum hætti. Á Suðurlandi
varð það svo, að helgisetur í
eiginlegum skilningi urðu ekki
til. En menntasetrum var kjör-
inn staður, þar sem víðsýni var
mikið, og fegurð snækrýndra
fjalla naut sín af tign og töfr-
um, líkt og hreinleiki sjálfs him
ins blasi við. Oddi á Rangár-
völlum, Skálholt og Haukadal-
ur, eiga þessi einkenni í ríkum
auði, glæsilegum og tignum,
töfrandi og heillandi, jafnt á
sólbjörtum sumardegi og heið-
um vetrarkvöldum, merluðum
norðurljósum. Þá nýtur tign lág
lendisins sín vel í umgerð snæ-
krýndra fjalla langt í fjarska.
Á miðöldum voru skil daga
og nátta án takmarka hins ver-
aldlega. Mörkin voru af trúar-
legum skilum, mörkuð sviðum
bæna og trúarlífs. Heimsmynd
þess var líka án marka rann-
sókna og könnunar. Guð hafði
sett öllu takmörk, og ákvörðun
hans og stjórn heimsins var háð
því sama. Maðurinn var aðeins
verkfæri í hendi hans. Þar varð
engu um þokað.
16.
Á þjóðveldisöld voru fjórð-
ungaskil milli Austfirðinga- og
Sunnlendingafjórðungs við Jök
ulsá á Sólheimasandi. Vestasta
vorþingháin í Austfirðingafjórð
ungi hlaut um margt að líkjast
Rangárþingi sakir margvís-
legra samskipta, ekki sízt menn
ingarlegra. Svo hefur orðið um
alla sögu. Sérkenni héraðanna,
voru samofin á margan hátt, en
mest í dul og óræði vætta lands
ins, náttúru þess. Eyðing
af völdum eldsumbrota og
vatnaflaums voru frumbyggj-
um landsins óþekkt og tröllsleg
í sýn og raun. Eyðingin mikla
af furðum náttúrunnar, olli
breyttum háttum, — og skipti
oft á tiðum sköpum á snöggleg-
an hátt. Lífið var ávallt í
hættu. Eyðingin var ávallt á
næsta leiti, Þó á stundum hefði
nýgresi og gróður yfirhöndina
í sjón og raun.
Sunnlenzkum menntasetrum
var valinn staður, þar sem við-
sýni var sem mest. Skaftafells-
þing eignaðist líka menntaset-
ur, þar sem sama var í kjöri. 1
Þykkvabæ í Veri og Kirkju-
bæ á Síðu, er víðsýni mikið og
fagurt umhverfi til forna. 1
Þykkvabæ voru kirkjulegar
menntir iðkaðar af alþjóðlegri
festu, alþjóðlegri yfirsýn á
vandamál samtíðarinnar. Þar
réðu ferðinni menn, er höfðu
menntast á háevrópska vísu.
Þorlákur biskup hinn helgi,
mótaði stefnuna i upphafi. En
aðrir komu síðar, er juku á
frægð og tign staðarins i anda
hins sæla biskups.
Brandur Jónsson ábóti í
Þykkvabæ og síðar Hóla-
biskup, Svínfellingur að ætt,
og efldur til mennta og kirkju-
legrar tignar af kjörnu valdi
breyttra tíma i málefnum kirkj
unnar á Islandi, — og um gjör-
vallan Norðurheim. Um starf
hans og menntir er lítið vitað.
Heimildir eru furðu hljóðar um
hann. Er því óþarft, að ræða
né bollaleggja um það um of.
En hitt er víst, að hann varð
í hópi þeirra manna, er vildu
alræðisvald kirkjunnar í mál-
um sínum. Hann sótti fram af
fullri einurð gegn veraldlega
valdinu, — og varð furðumikið
ágengt, — eins og frægt er í
landssögunni.
Árið 1253 var Gissur Þor-
valdsson allsráðandi á alþingi.
Gissur var menntaður á
evrópska vísu og þaulreyndur
i margskonar samningagerð. Af
reynslu sinni og þekkingu á
framvindu mála í Norðurheimi,
var hann vitandi þess, að
I þennan mund, hafði kirkjan
suður í heimi náð í mikinn
áfanga. Hún hafði að mestu
náð undirtökunum í glímunni
við veraldlega valdið. Að vísu
rak engan nauð til að gera
samning um valdskiptingu milli
andlega og veraldlega valdsins,
en hinsvegar vissi Gissur af
reynslu ættar sinnar í lands-
stjórnarmálum, að bezt var að
hamra járnið meðan það var
heitt, og notfæra sér áhuga
geistlega vaidsins undir forustu
Brands ábóta, er þá fór með
biskupsvald í Skálholtsbiskups
dæmi í umboði Sigvarðs bisk-
ups.
Samningurinn sumarið 1253,
að guðslög skildu ráða, þar sem
þau greindi á við landslögin,
er í fullu samræmi við það, sem
var að gerast í framþróun kirkj
unnar suður í heimi um þennan
tíma. Gissur og Brandur voru
hér greinilega í fararbroddi á
Norðurlöndum í þessum efnum
eins og íslenzkir ráðamenn
höfðu verið áður t.d. með setn-
ingu tíundarlaganna. Samning-
urinn eða samþykktin er ekki
varðveitt. Ég tel hiklaust, að
kirkjuvaldsmenn hafi ekki tal-
ið það heppilegt að yrði. End-
ursögn hans er í Árna biskups
sögu, og er ávallt vitnað til
þess á líkan hátt og þar er gert.
En hitt er mest til skila í sög-
unni, að Gissur Þorvaldsson
skynjaði þegar árið 1253, hvaða
stefnubreytingar voru í vænd-
um i afstöðu geistlega valdsins
gagnvart því veraldlega.
Kirkjan var í öruggri sókn
gegn veraldlega valdinu. í
skjóli þess urðu kirkjunnar
menn í auknum mæli ráðendur
jarðeigna og annars góss, er
gaf mikinn arð og krafðist þekk
ingar á veraldlegum lögum og
margskonar samningagerð, þar
sem beita varð slunginni
kænsku og ráðsnilli. Geistlegir
menn urðu því í auknum mæli
að snúa sér að lögfræði og
reyna að hafa áhrif á lagasetn
ing og lagabreytingar, og reyna
að fá anda kirkjulaganna til
framkvæmda. Afleiðingin varð,
að lagasmíð varð hlutskipti
margra ráðamanna og valds-
manna siðari hluta 13. aldar
víða um Norðurheim. Gissur
jarl var gagntekinn af þessum
breytingum. Raunin er þar ó-
lygnust í varðveizlu heimilda,
þar sem er Gissurarsáttmáli.
Næstu árin urðu mikil skil i
stjórnháttum landsins og þjöð-
lifinu. Deilurnar innan lands
sjötnuðu og friður komst á,
eftir að landið komst undir er-
lent vald. Með stjórn Noregs-
konungs á Islandi, hófst friðar
öld i landi, er hafði i för með
sér blómaskeið og velmegun.
öryggi landsmanna óx, og at-
vinnuvegirnir döfnuðu og urðu
aftur blómlegir. f kjölfar þess
sigldu svo aðrir atburðir, er
skiptu mjög sköpum í sögu
landsins, og fólu í sér miklar
efnahagsbreytingar. Samþykkt
in frá árinu 1253, varð til
verndar fjárhag og fasteignum
bænda og höfðingja. Þar birt-
ist framsýni Gissurar Þorvalds
sonar i fullu veldi hins íram-
sýna forustumanns.
17.
Árið 1269 varð Árni Þorláks
son biskup í Skálholti. Hann
var af göfugum ættum, þeim
fremstu í landinu, þar á meðal
Oddverjaætt. Hann var mennt-
aður undir handarjaðri Brands
ábóta Jónssonar í Þykkvabæ í
Veri, og dvaldist með honum á
Hólastað, meðan hann var bisk
up þar. Ámi var ákveðinn
kirkjuvaldsmaður og hóf brátt
tilkall til kirkjustaða eftir að
hann varð biskup. Hann mótað-
ist mjög af stefnu Jóns rauða
erkibiskups i Niðarósi, og er
Kristinna laga þáttur Árna
biskups sniðinn eftir hans fyrir
mynd að því ráði, er honum
varð framgengt.
Árni Þorláksson er mikill
tímamótamaður í islenzkri sögu,
vilja- og stefnufastur. Hann
tók þegar í upphafi ákveðna
stefnu i samræmi við breyttar
aðstæður í málefnum kirkjunn-
ar, og þegar hefur verið greint
frá. Hann hóf tilkall til staða,
og notaði sér í upphafi breyt-
ingarnar er orðnar voru í þjóð-
lifinu við erlend yfirráð í land
inu, og verðandi lagabreyting-
ar af breyttu þjóðskipulagi.
Forna skipulagið átti rík ítök
í þjóðinni og var i sumum grein
um fast í formi, sérstaklega á
Suðurlandi, því þar var festa
mest í félagsmálum á þjóðveld-
isöld.
Höfðingjaættir landsins, hin
ar fornu, voru magnlitlar eftir
hið mannfreka afhroð Sturl-
ungaaldar, — og það sem verra
var, sundurleitar og ósamþykk
ar. Á hinu leitinu var skipulag
kirkjunnar fullmótað og ákveð
ið i ætlunum, fullkomlega and-
stæða veraldlega valdsins. Sið-
ferði höfðingja og fyrirmanna
landsins, var langt af vegi
kirkjunnar, þó það væri mun
betra en áður. Kirkjuvaldsstefn
unni var því flest i hag fyrstu
Framhald á bls. 12
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
30. áigúst 1070