Lesbók Morgunblaðsins - 18.05.1969, Blaðsíða 4

1.
Áður fyrr voru ferðalög ÖTI
langtum erfiðari en nú. Þetta
liggur í hlutarins eðli, ekki sízt
þar sem vegleysur voru um
land allt, nema þar seir. götur
voru ruddar. Að vísu var þeim
lítt haldið við, nema að steinn
var tekinn úr vegi á stangli,
ylli hann sérstökum farartálma.
Á su'mrin voru vegir sjaldan til
trafala, en á öðrum árstímum
var oft erfitt ferðar, vegna veg
leysu — en þó öllu fremst á
veturna. Á stundum bættist
líka ofan á illt veður, svo slæmt
var að rata, ekki sízt um fjöll
og heiðar. Mörg var raun í
ferð áður fyrr. Hér verður
sagt frá undarlegu atviki í ferð
til Reykjavíkur fyrir síðustu
aldamót.
Árnesingar sóttu löngum verzl
un sína til Reykjavíkur, eftir
að hún var gefin frjáls. Tíð-
ast var að þeir færu kaup-
staðaferðir haust og vor, en
þar að auki fóru margir bænd-
ur einnig í kaupstaðaferð fyrir
jólin, ef tíð var góð og aðrar
aðstæður leyfðu. Var þá hvor-
tveggja, að farið var til að
selja vörur — afurðir búanna
— og að gera innkaap. Sæmi-
lega efnaður bóndi fór með tvo
til þrjá baggahesta, og þurfti
talsverðan undirbúning og fyr-
irhy.ggju tiil slíkra ferða — þó
ekki sé meira sagt.
Vetrarferðir austan úr Ár-
nessýslu til Reykjavíkur fyrri
hluta vetrar, voru oft mestu
svaðilfarir. Ferð var oft mis-
jöfn í rissóttri tíð, ekki ein-
ungis á Heiðinni, heldur líka í
byggð. Ár voru allar óbrúað-
ar, nema Ölfusá, er saga þessi
gerðist. Margar sprænur, er liti
ar voru á glöðum og björtum
sumardegi, gátu orðið hinar
mestu ófærur í blotum á vetr-
um, svo ekki sé talað um vor-
og vetrarleysingar.
En á stundum gátu lika orðið
önnur atvik ill til skapa á leið
í ferð. Á heiðum uppi í iilviðr
um og veðraham, voru oft á
slæðingi illir andar og vættir,
er unnu ferðamönnum margvís-
legt tjón í villu og ýmiss kon-
ar skráveifum. Oft voru þeir
staðir kunnir, er hættulegastir
voru í þessum efnum. Forðuð-
ust ferðamenn þá. En á stund-
um gátu þeir borizt þangað ó-
viljandi og óafvitandi, enda var
eðli sumra þessara anda og
vætta að villa ferðamenn til
sín. Á leiðinni úr Árnessýslu,
og öðrum sveitum austan Hellis
heiðar, voru siíkir vættir og
andar oft á leið. Sumir voru
farandandar, en voru þrátt fyr-
ir það kunnir ferðamönnum, og
oft vitað, hvar mátti helzt bú-
ast við fundi þeirra. En aðrir
voru hættulegri, því enginn
vissi, hvar fundar þeirra var
von. Þeir voru oftast fylginaut-
ar annarra ferðamanna. Þessir
draugar voru oft óðfúsir til
kynngibragða, er þeir voru í
ferð með sínum leiðara. Það var
engu líkara, eftir því sem fólk
hefur tjáð mér, en þeir fyllt-
ust sérstökum krafti til prakk-
arastrika, þegar þeir voru á
ferðalagi fjarri heimkynnum
sínum. Sérstaklega beittu þeir
slíkum brögðum, þegar þeir
mættu öðrum ferðamönnum og
reyndu þá að gera þeim alls-
konar skráveifur, stundum
mjög illar en í önnur skipti
saklausari, eins og t.d. að fæla
fyrir þeim hesta, villa þá
Jón Gíslason:
Osýnilegur
ógnvaldur
í brautinni.
Sagt frá dular-
fullum atburði
í nánd við
Reykjavík.
snöggvast á leið eða válda þeim
ýmiss konar óhöppum sem
voru margs konar í eðli og í
atvikum. Þeir sem urðu fyrir
slíkum óhöppum, urðu aVla
jafna að taka þeim og ráða
fram úr þeim af fyllstu getu,
koma öllu í samt lag aftur. Oft-
ast tókst það. En aftur á móti
brást það aldrei, að skömmu
eftir að slík óhöpp höfðu átt
sér stað, mættu þeir möninum
eða manni, sem draugur fylgdi.
Þetta brást ekki.
Flestir draugarnir er þessu
ullu voru alþekktir. Margir
höfðu séð þá, en langtum fleiri
höfðu kynnzt þeim af prakk-
arastrikum þeirra og ýmiss
konar undarlegum tiltektum.
Menn umgengust þá af líkri
umhyggju eins og þeir taka
veðri frá degi til dags. Marg-
ar sögur eru til af fylgju-
draugunum. Sumar eru skráð-
ar, en aðrar eru enn í minni
fróðra og athugulla manna.
Fólk lét aldrei bitna á þeim,
sem draugarnir fylgdu mis-
gjörðir þeirra. Þær voru tekn-
ar sem nokkurs konar óum-
flýjanlegt náttúrulögmál, fjar-
rænt en óvenjulegt að vísu.
Draugarnir áttu sína tilkomu
eins og einstaklingar i mann-
heimi, raunsæja og bundna af-
leiðinguim orsaka. Oftast stóðu
nokkuð óvenjulegir atburðir til
þess, að draugar þessir eða ætt
arfylgjur urðu til. Sannaðist
þar hið fornkveðna, að synd-
ir feðranna bitna á afkomend-
unum. Draugamir áttu fyrir-
fram ákveðinn aldur. Áttu að
fylgja sömu ætt í níunda lið í
beinan karllegg. En brygðist
hann, tók kvenleggurinn við.
Oft dró af mætti drauganna,
þegar þeir fóru að eldast, t.d.,
einn eða tvo ættliði til fylgd-
ar. Ættardraugar þessir voru
ábyggilega til í flestum héruð-
um landsins, og eru við líði
enn þann dag í dag. Saga
þeirra er rík í minnum kyn-
slóðanna, og er nátengd lífs-
baráttu fólksins, margslungin
henni og samofin.
2.
Við hefjum sögu austur í
Flóa á bæ þeim, er heitir Litlu
Reykir, og er fom njáleiga frá
landnámsjörðinni og stórbýlinu
Oddgeirshólum í Hraungerðis-
hreppi. Saga Litlu P.eykja er
kunn frá upphafi. Jörðin var
byggð fyrst á seinni nluta 17
aldar, og byggðist búskapur
þar á hinu notami'.da landi
Sortans, sem þar er skammt
vestur af, og er ei;t grösug-
asta engjasvæði á landinu öllu.
Bændum hafði yfirleitt búnast
vel á Litlu Reykjum — og svo
var einnig í þann mund, er saga
þessi varð raun í lífi og starfi.
Bóndinn á Litlu Reykjum hét
Stefán Eiríksson, góður bóndi
og vel virtur af sveitungum
sínum og nágrönnum, smiður
góður, bæði á tré og járn. Þeg-
ar við vitjum heimkynna hans,
var hann að búast til ferðar,
kaupstaðaferðar fyrir jól til
Reykjavíkur. Hann var búinn,
fullbúinn til lanferðarinnar.
Þetta var snemma morguns,
því ti'I slíkrar ferðar varð að
taka daginn snemma. Hann
hafði mælt sér mót við nokkra
nágranna sína eða réttara sagt
sveitunga út í sveitinni. Hélt
hann þangað. Þegar þangað var
komið og allir voru mættir eins
og ákveðið hefði verið, var
snúið til leiðar. Veður var gott,
svolítið frost og snjór á jörðu,
sem ekki var til neins trafala,
heldur fremur til að bæta ferð.
Slóði var troðinn í götu af tals-
verðri umferð, eins og oft vill
verða vikurnar fyrir jólin.
Ferðamennirnir voru í góðu
skapi, lögðu öruggir á 'leið til
höfuðstaðarins, léttir og kátir,
þrátt fyrir það, að þeir áttu
fyrir hendi hina erfiðustu leið
yfir illan fjallgarð, þar sem
mótti búast við hinum verstu
veðrum um þetta leyti árs. Allt
gekk með felldu og lék í lyndi
fyrsta áfangann út Ölfusið.
Þeir áðu góða stund, áður en
þeir lögðu í Kamba, en þeir
ætluðu að ná ti'l Kolviðarhóls
um kvöldið. Það tókst og fengu
þeir þar hina beztu gistingu.
Að morgni lögðu þeir upp á
ny endurnærðir af hvíld næi-
urinnar. Veður var sæmilegt,
en hafði þó spillzt dálítið um
nóttina. Það hafði snjóað tals-
vert og dregið í skafla. En
ekki svo að veruleg töf yrði af
í ferð með baggahesta.
Flóamennirnir héldu sem leið
liggur niður Bolavel'li og Svína
hraun. f Vötnunum skammt
fyrir austan Lyklafell, áðu
þeir um stund og mötuðust. Að
því búnu var haldið af stað á
nýjan leik. Til nánari skýring-
ar fyrir ókunnuga, skal það
tekið fram, að vegurinn lá þá,
það er gamli vegurinn, tals-
vert ofar en nú er. Jafnvel
var stundum farið mjög nærri
bæjum í Mosfellssveit og komið
niður á aðalveginn til borgar-
innar norðar en síðar varð.
3.
Allt var sundurgerðarlaust í
ferð þeirra félaga Stefáns
bónda á Litlu Reykjum. Ferð-
in gekk að óskum eins og bezt
var á kosið. En dag skal að
kveldi lofa og mey að morgni,
segir orðtækið forna, Þeir
héldu áfram á leið til höfuð-
borgarinnar. Snjór var öllu
meiri er neðar dró, og er það
fremiur óvenjulegt á þessum
tíma árs, sakir þess er það í
minni. Sóttist þeim ferðin sæmi
lega, allt þar til þeir voru
komnir niður á móts við bæi í
Mosfelksveit. Þá urðu þau at-
vik, er sögunni valda.
Stefán bóndi var aldrei
fremstur í för alla leiðina að
austan, en þó framan við miðju
lestarinnar. Hann var þaulvan-
ur ferðamaður á öllum árstím-
um og hafði góða og trausta
hesta. Hann þurfti því ekki að
óttast neitt, ef allt var með
fellldu, og hafði því ekki neina
sérstaka gát á hestum sínum
fram yfir það állra nauðsyn-
legasta. En allt i einu brá kyn-
lega við. Hestar Stefáns vildu
ekki lengur fara í för hinna
eða slóða, heldur hvimuðu und
an og leituðust við að ganga
utan slóðarinnar. Þeir gerðust
mjög órólegir og virtust óttast
eittlhvað ókennilegt, sem mann
leg skynjun kom ekki festu á
til greiningar. Þetta gekk dá-
litlia stund, og reyndi Stefán
að sefa hesta sína og fó þá til
að vera eðlilega í lestinni. En
það hafði ekki nema tímaskert-
an árangur. Því allt í einu
tryllstust þeir af fælni. Þeir
slitu sig brátt lausa, þutu á
braut í tryllingi, svo baggarnir
hrutu af þeim og jafnvel slitn-
uðu gjarðir af reiðingnum,
svo þeir fóru af hestunum.
Framih. á bls. 12
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
18. maí 1969