Lesbók Morgunblaðsins - 18.05.1969, Blaðsíða 3

Gurmar Gunnarsson fór til
Danmerkur 1907, aðeins sautj-
án ára. Það var mikið fram-
tak af svo ungum manni úr af-
skekktri sveit norður á hjara
veraidar. En hann hafði löng-
un til að afla sér menntunar
og þá voru erfiðir tímar á ís-
landi.
Áður en þessi ungi Austfirð-
ingur kvaddi ættjörð sína,
dreymdi hann draum: hann
gekk eftir götu og í hallinu
hinum megin við götuna lá bók
við bók, og hann vissi að þess-
ar bækur voru hans verk.
Hann reyndi að lesa í þeim,
ætlaði að læra þær í snatri,
en vaknaði og mundi ekki orð
af því sem í þeim stóð.
Stundum eru draumar fyrir
einhverju. En þessi draumur lýs
ir fremur því veganesti, sem
Gunnar Gunnarsson hélt með
út í verö'ldina.
Þetta var óskadraumur.
Gunnar Gunnairsson hafði les
ið í gamalli Eimreið um danska
lýðháskólann Askov, og
nú stefndi hugurinn þangað.
Hann hafði alltaf langað til að
fara í Latínuskólann, en af því
hafði ekki getað orðið. Hann
hafði kynnzt norrænum bók-
menntum í föðurgarði og lang-
aði til þess að mennta sig betur
á því sviði, enda fór mikill
hluti Askov-dvalarinnar í bók-
lestur. Hann las allt sem hann
komst yfir og hélt áfram að
skrifa, en sú þrá lá í blóðinu,
frá því hann fyrst mundi eftir
sér. Áður en hann hélt til Dan-
merkur hafði forlaig Odds
Björnssonar gefið út eftir hann
tvær ljóðabækur, svo að ekki
var hann með öllu reynsilulaus
á því sviði, er hann barði að
dyrum i Askov.
Þegar þangað kom, tók á
móti honum lítil stúlka dóttir
skólastjórans, Jakobs App-
els, síðar menntamálaráðherra,
hljóp inn til föður síns og
sagði: „Það er kominn prestur
frá íslandi.“
Gunnar Gunnarsson var sí-
skrifandi í Danmörku frá
fyrstu tíð, enda hefur vinnan
ætíð verið ein mesta gleðin í
lífi hans. Hann var ákveðinn
í því að reyna fyrir sér á
danska tungu og er með ólík-
indum, hversu fljótt hann náði
góðum tökum á þessu framandi
máli. Að vísu hafði hann, eins
og fyrr getur, lesið norður-
landabókmenntir á frumtung-
unum, en nú þurfti hann sjálf-
ur að skrifa á dönsku, það var
annað mál. En þegar litið eir á,
hvernig til tókst í upphafi,
gegnir furðu, hve fljótt Gunn-
ar verður handgenginn dönsk-
unni. Má marka það meðal ann
ars á því, að smásögur sem
hann skrifaði þremur, fjórum
árum eftir komuna til Dan-
merkur og fékk þá birtar í
tímaritum eru nú í dönskum
kennslubókum. Segir það sína
sögu.
Lítið dæmi um élju Gunnars
Gunnarssonar og vinnubrögð
er ekki úr vegi að nefna hér.
Þegar hann skrifaði „Strönd-
ina“, vanin hann næturlangt og
fram undir morgun heilan vet-
ur, og þegar hann hugði að
verkimu væri lokið, tók hann
sig til einn vordagsmorguninn,
fór í sparifötin og ætlaði með
hádegislestinni til Kaupmanna-
hafnar að færa Gyldendal
handritið. En af rælni fór
hann að glugga í handritið.
■Hann las meir og meir, og nú
sannfæirðist hann um að bókin
dygði ekki, eins og hún var,
hann yrði að skrifa hana upp
aftur. Það gerði hann, og lauk
verkinu á tveimur eða þremur
mánuðum. Gamla handritinu
brenndi hann nema fyrsta kafl-
anum. Hann hafði í huga að
skeyta honum framan við sög-
una, sem eins konar formála,
en þeim hjá Gyldendal fannst
hann stinga í stúf við fram-
haldið og þvi var ákveðið að
fe'lla hann burt. Það var sárt
að öll vetrarvinman skyldi
þannig unnin fyrir gýg, en til
þess að draga úr sársaukanum,
skaut skáldið einni línu úr for-
málamum inn í miðja söguna,
eins og hún var prentuð að
lokum: „Skimamdi mávur, hvað
sérðu í djúpinu?“
Þegar ég, ekki alls fyrir
löngu hitti Gunnar og frú
Fransizku á heimili þeirra að
Dyngjuvegi 8, barst „Strönd-
in“ í tal. Við rifjuðum upp
þessa setningu og þá brosti
skáldið til konu sinnar og
sagði: „Það er einkennilegt, að
bókin hefði ekki getað verið
án hennar. Hún gefur henni
annan blæ.“
Þegar við grípum niður í
„Ströndina“ og stöldrum við
umhverfi þessarar setningar,
blasir við okkur rauði þráður-
inn í ö'llum verkum Gunnars
Gunnarssonar: Staða mannsins
í tilverunni. Það er eins og öll
verk hans séu meitluð í sama
stein. Og stefið ávaillt hið
sama: Tilveran — og glíman við
engilinn.
Gunnar Gunnarsson hefur
sagt: „Varla er hægt að skilja
átök vorra tíma, án þess að
gera sér ljóst, að þetta er eins
og tilbúin eldraun fyrir mann-
kynið. Og það er varla vafi á
því, að ef mannkynið stenzt
hana ekki, þá á það fyrir sér
skelfilega göngu. Þó vil ég
bæta þvi við, að ég hef ekki
trú á að ofbeldi verði síðasti
sigurvegarinn, ef það ólík'lega
gerðist, að það færi um stund
með sigur af hólmi í þessum
örlagaríku átökum. En það
verða menn að hafa i huga,
að sá sem ekki reynir að
spyrna við fótum og sigrast á
ofbeldinu, ber, ef illa fer,
þunga ábyrgð á herðum sér,
hvort sem hann sér það og skil-
ur eða ekki.“ Að vera ábyrg-
ur, leita sanníleikans ogkjarna
tilverunnar, reyna að skilja
stöðu mannsins — þá glímu
hefur Gunnar Gunnarsson háð
í öllum verkum sínum, og hann
hefur séð margt öðruvísi og bet-
ur en aðrir. Hverjir til dæmis
lifa á íslandi frá siðskiptatím-
unum? Þessari spurnimgu hef-
ur hann varpað fram í rit-
verki sínu um Jón biskup Ara-
son. Hverjir hafa haft mest
gildi fyrir fraimtíðina? Það
voru ekki endilega siðskipta-
mennirnir, heldur Jón
biskup og synir hans. Starf
þeirra er leiðarstef í öllu fram-
tíðarlífi ísilenzku. Sfðskipti og
siðbót er ekki eitt og
hið sama. Þannig hefur
Gunnar Gunnarsson ætíð reynt
að skilja kjarnann frá hism-
inu, hann hefur leitað andsvars
við örlagaspurningum og ekki
alltaf farið troðnar slóðir í
verkum sínum og afstöðu. „Til-
veran er skáldið mesta“, hefur
hann sagt. „En hún lætur ekki
prenta sögur sínar, hún fram-
kvæmir þær“.
Skáldin verða að víkja við
hlutunum og bregða nýju ljósi
á margvísleg efni, til þess að
heildarbragurinn njóti sín. Þau
verða að draga úr eða ýkja
eftir því sem við á. Á þann
hátt hefur Gunnar Gunnars-
son mótað persónur sínar, ekki
sízt í þeirri bók sem talin er
standa næst sjálfsævisögu,
Fjallkirkjunni. Frá sögu-
legu sjónarmiði eru persónu-
myndir í þeirri bók rangar, en
í sögunni þjóna þær hver sínu
markmiði. Þannig er listamann-
inum, þó að djarfur sé, skor-
inn þrengri stakkur en skap-
aramum.
Og þó. Stundum er eins og
lifið sjálft taki öll völd af skáld
inu, það má finna í Svartfulgi,
einni ágætustu skáldsögu sem
íslenzkur höfundur hefur skrif
að. Nafngiftin felur í sér ör-
lagasúg og óhemjuskap lífsins,
sem lifað er í brimsoginu und-
ir fuglabjörgum, þar sem renna
saman rautt blóð og rammsalt-
ar unnir, í þeim tryllingi, sem
tilveran á til. Þegar skáldið
skrifaði Svartfugl, fékk hann
málskjöl send heiman frá ís-
landi til Ríksarkífsins í Kaup-
mannahöfn, þar sem hann vann
að því að rita upp gamlar heim-
ildir og móta söguna í huga sér.
En — hvergi hefur skáldinu
þó tekizt að vinda lífsvef manns
ins eins haglega sarnan við rök
höfuðskepnanna og i einustu
skáldsögunni sem hann hefur
skrifað í Reykjavík og síðustu
skáldsögu frá hans hendi, Brim
hendu: Höfuðpersónan ristir
torf á árbakka, en sker full
djúpt. Jörðin kinpist við, eins
og komið sé við kviku: Eins
og til að hrista hann af sér.
Nútímanum hættii til að glevma
þessari nánu snertingu við jörð
ina uimhverfi’ð í heild, alver-
una. Hvar sem við grípum nið-
ur í verk Gunnars Gunnars^on
ar verður þetta stef fyrir okk-
Framh. á bls. 15
Tvö Ijóð
eftir Cunnar Gunnarsson YGGDRASILL
Einn er sá hestur Ríðum og ríðum! Ríðum og ríðum,
á Óðar stalli Rökkvar um náfold, röskvir vindar
VORLJOÐ fáir er fara fúsir á bak: heiftarský hylja himinloga, sveifla sitjendum síkátlega.
Ort j»egar höfundurinn Tréhestur tregur, í taumi stirður. hálsi hásum úr heljardjúpum Gunnlöð gamansöm, gæld fúlvindum
var 17 ára Dauðmenn drasils rymja hrærekar ávexti Yggjar
dingla við háls. af regingrimmd. etur af nautn.
Taer er og litfríður lækurinn blái, lognrúnir sólar, er falla á straum. Hverir eru hvatir Dunar döggfold Mun af moldum þeim
Fagur og skær er hann himinninn hái hestsitjendur? dreyra vökvuð, meiður friðlífs
hafinn svo langt yfir jarðneskan glaum. Alþjóð óslitin krumar í katli endurdafna
Þó eru augun þín unaðarlegri, aski þaulríður: klettur bráðinn, og ávöxt bera?
í þeim sig speglar hin barnslega mynd; Dáð hossar heimskum þaðan Þrúðvangi Aðra akra
þau eru glóandi gimsteinum fegri, til hryðjuverka þrumufæðast veit engi sána.
glaðleg og fjörug, en hrein eins og lind. og spyrnir spökum eimhnettir, eldhnoð, Rekum því raunvit
spellbrautir á. urðarmánar. — og ríðum enn!
18. mai 1969 LESBÓK MORGUNBLAÐSTNS 3