Lesbók Morgunblaðsins - 10.11.1968, Blaðsíða 10

Arngrímur Jónsson lærði
Fjagurra alda minning 1568—1968
EFTIR HARALD SIGURÐSSON, BÓKAVÖRÐ
Sextánda öldin var merkistími í sögu
mannkynsins, öld húmanismans, landa-
íundanna og siðskiptanna. Hún stendur
okkur ef til vill nær en flest eða öll
önnur tímabil genginna alda. Landkönn-
uðir 16. aldar lögðu jörðina að fótum sér,
en sporgöngumenn þeirra á hinni 20.
beina farkosti sínum út í geiminn með
framandi jarðir fyrir stafni. Þrætubók-
arlist 16. aldar manna er dálítið bros-
leg í okkar augum, viðfangsefnin fyrnd
eða gleymd flestum nema sérfræðingum,
enda minna sum þeirra helzti mikið á
barn, sem gengur með stokki og þorir
ekki að sleppa handfestunni, en við
skulum hafa það hugfast, að ef til vill
eiga komandi kynslóðir eftir að líta á
allt okkar brambolt með svipuðum aug-
um. Sá heimur, sem 16. aldar menn
lögðu undirstöður að, hrundi í heims-
stjrrjöldum hinnar 20., og við stöndum
mú eins og þeir andspænis þeim vanda
að reisa nýjan heim á rústum fortíðar-
innar. Framtíðin svarar þvi, hvort okk-
ur auðnast að byggja betur og traust-
ar en þeir.
Hér er ekki ætlunin að rekja sögu
16. aldar, en segja 1 þess stað dálítið
frá 16. aldar fslendingi, Arngrími Jóns-
syni lærða, og er frásögn þessi gerð í
f jögurra alda minningu hans.
I.
Arngrímur fæddist á Auðunarstöðum
í Víðidal árið 1568, en ekki vita menn
fæðingardag hans. Foreldrar hans voru
Jór Jónsson, dóttursonur Jóns lögmanns
Sigmundssonar, er frægastur varð af
útistöðum við Gottskálk biskup Niku-
lásson, og kona hans Ingibjörg Lofts-
dóttir. Þeir Amgrímur og Guðbrandur
biskup Þorláksson voru að öðrum og
þriðja frá Jóni lögmanni, og ólst Arn-
grímur upp með frænda sínum frá átta
ára aldri. Hann nam skólalærdóm á Hól-
um, en sigldi til háskólans í Kaupmanna-
höfn 17 ára og las þar guðfræði um
fjögurra ára skeið. Ekki lét hann guð-
fræðina þó eina, heldur nam að hætti
síns tíma klassiskar bókmenntir, grísk-
ar og rómverskar, heimspeki og lækn-
islist. Hann hélt heim að námi loknu
og gerðist skólameistari hjá frænda sín-
um á Hólum árið 1589, aðeins 21 árs,
og tók við því starfi af Oddi Einars-
syni, þegar hann varð Skálholtsbiskup
að ráði Guðbrands. Sama ár veitti kon-
ungur Arngrími Mel (nú Melstað) í
Miðfirði, þótt ekki sæti hann staðinn
að sinni, en hefði þar aðstoðarprest.
í þess stað var hann um hríð kirkju-
prestur á Hólum og sat þar löngum
eða á öðrum stöðum í Skagafirði, því
að árið 1596 skipaði konungur hann
frænda sínum til a'ðstoðar í biskups-
embættinu. Gegndi Arngrímur því starfi
meðan báðir lifðu, og var alla tíð kært
með þeim frændum og náin samvinna.
Árið 1624 fékk Guðbrandur biskup slag
og var „rekkjumaður“ þau þrjú ár, sem
hann átti eftir. Arngrímur tók þá við
biskupsstörfum, og flestir spáðu, að
hann h'lyti biskupskosningu, en „hann
tók að afsaka sig og teljast undan slíku
vandasömu embætti.“ Létu menn það
gotl heita og kusu Þorlák Skúlason til
biskups, því að embæt'tinu „fylgdi stór
mæða, þungi og erfiði". Er ekki fjarri
lagi að hugsa sér, að norðlenzkum klerk-
um hafi verið það lítið áhugamál að
fá Arngrim á stólinn og þeir því flýtt
sér að taka afsakanir hans til greina.
Þegar Þorlá'kur kom heim frá vígslu,
hvarf Arngrímur að sínu forna brauði
á Mel og þjónaði því til æviloka. Hann
var þá farinn að reskjast, fullt sex-
tugur, og sat í kyrrð við fræðasýsl
sitt, unz hann andaðist 27. júní 1648,
áttræður að aldri. Af niðjum hans má
nefna dóttursynina, séra Pál Björns-
son í Selárdal, nafnkunnan lærdóms-
mann og galdraklerk, og Pál lögmann
Vídálín, og sonarsoninn Jón biskup Ví-
dalín. Arngrímur nefndi sig gjarnan ís-
lending (Islandus) á latínubókum sín-
um, en bætti stundum við Widalinus,
og er nafnið runnið frá æskustöðvum
hans í Víðidal. Afkomendur hans sumir
gerðu það að ættarnafni, hinu elzta á
íslandi.
n.
Guðbrandur biskup átti alla ævi í harð-
vítugum deilum, og Arngrímur studdi
frænda sinn í málsóknum þessum. Hann
sigldi tvisvar til Kaupmannahafnar í
málum biskups, 1592-1593 og 1602-1603.
Ferðir þessar urðu afdrifaríkar fyrir
Arngrím, einkum hin fyrri. Hann kynnt-
ist þá ýmsum helztu fræðimönnum Dana
um þær mundir, og þeir hvöttu hann
og studdu til ritstarfa. Arngrímur lum-
aði raunar á handriti að bókarkorni í
pússi sínu, þegar hann reið til skips
haustið 1592, og lét prenta það í Kaup-
mannahöfn um veturinn, eins og síðar
verður drepið á. Hann kom því ekki
snauður að kaupeyri á fund hinna
dönsku lærdómsmanna. Verður sú saga
nú rakin í stuttu máli.
Ritstörfum Arngríms má skipta í þrjá
meginflokka, auk nokkurra bóka, sem
fal'la að efni um aðra farvegi: 1. Deilu-
og varnarrit gegn skrifum erlendra
manna um ísland og fslendinga. 2. Rit
reist á íslenzkum heimildum um sögu
Norðurlanda, fslands og Grænlands. 3.
Þýðingar guðsorðabóka á íslenzku í
bundnu máli og óbundnu. Það voru tveir
fyrrnefndu flokkarnir, sem lögðu undir-
stöðuna að frama Arngríms og skipuðu
honum þann sess, sem landar hans laun-
uðu með sæmdarheitinu hinn lærði og
gerði nafn hans og íslands kunnugt
um allan hinn menntaða heim. Deilu-
ritin leiddu Arngrím fram á ritvöllinn,
og verður því fyrst vikið að þeim.
m.
Vitneskja 16. aldar manna um fs-
land var fjarskalega brotakennd og á
reiki, blandin hjátrú og flökkusögnum,
sem áttu sér furðu fornan aldur og fjar-
lægar rætur. Þegar rita skyldi um ís-
land, varð mönnum helzt fyrir að grípa
til Adams frá Brimum á 11. öld eða
Saxa hins danska um 1200. Þessum
kjarna veltu menn fyrir sér á ýmsa
vegu, en juku heldur fáu við og þá
he'lzt sögusögnum, sem líklegastar eru til
að hafa borizt á fjörur þeirra með far-
mönnUm, sundurleitar og misjafnar að
gæðum, en flestar með ýkjubrag. Al-
bert Krantz ritaði nálægt 1500 mikla
bók um sögu Norðurlanda (Chronica
regnorum aquilonarium), en ekki birt-
ist bókin á prenti fyrr en 1546. íslands-
fróðleik sinn sækir hann einkum til Ad-
ams. Jacob Ziegler fór aðallega eftix
Saxa, þegar hann segir frá ís'landi í
bók sinni um Norðurlönd (Schondia)
1532, en bætti þó ýmsu við og ber fyrir
sig frásagnir sænskra kirkjuhöfðingja,
sem hann hitti í Rómaborg. Árið 1539
gaf Olaus Magnus út Norðurlandakort
sitt (Carta marina) með stuttri lýsingu
landanna á latínu, þýzku og ítölsku.
Fræg voru um þessar mundir land-
fræðirit (Cosmographiae) þeirra Peter
Apians, í útgáfum Gemma Frisiusar, og
Sebastians Múnsters, sem komu út í
fjölmörgum útgáfum og þýðingum á ýms
um tungum. Vísdómur þeirra um fsland
var raunar magur og hjátrúarblandinn,
en þetta var hið helzta, sem erlendir
menn höfðu að moða úr, ef þeir vildu
fræðast um fáland. En svo skeði það,
líklega 1561, að Gories Peerse, skip-
stjóri á íslandsfari frá Hamborg, felldi
í rím níðbrag um íslendinga, Van Yss-
landt (Um ísland). Kvæðiskorn þetta,
sem er raunar fjarskalega ómerkilegt
og illyrt, virðist hafa ýtt við þeim Guð-
brandi og Arngrími, og hinn síðarnefndi
setur saman fyrstu bók sína, sem nefnd
var Brevis commentartus de Islandia
(Stutt frásögn um ísland) og prentuð
var í Kaupmannahöfn veturinn 1593.
Bókin er lítil að vöxtum og lætur ekki
mikið yfir sér, en þó var útkoma henn-
ar dálítið ævintýri. Hér var komið „tíma
mótarit, sem markaði áhrifadrjúgt spor
í íslenzkri menningarsögu, fyrsta frum-
samið rit, sem íslendingur birti á prenti
á alþjóðavettvangi og á alþjóðamáli
lærðra manna, latínu" (Jakob Bene-
diktsson). Bókin var samin að undir-
b 7( E rrs
COMMENTARíVS
Ð F. } $ í- A 0 / A Ql'Q
SCRíP.TORViU DE HAG
INSVLA ERRORES DtTE-
guntur, iS rxtmueui um qnorunJitm
con'rtcii!, ac calumimi, qutinu
Ijhuuhs ttliei iui in/uhmt
/cileiU, occurrilttr;
per
J\NG7(l\U'\f lOKciXf
ÍSÍA.VD V M.
Vcrítastempori's filia:
Lupus mcndado tcmpuj.
Ciccro:
Optnionum commenta ddct iics, nx-
tutac judícúconftrmat.
H A F N
> f 9 1
:Í5
10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
10. nóvember 1968