Lesbók Morgunblaðsins - 10.11.1968, Blaðsíða 5

stórfenglegan innblástur eða hug-
ljómun, oft á skömmum tíma. Er það
mikilvæg heimild um hug og tilfinn-
ingar höfundarins.
Sören Kierkegaard skilgreinir
snillinginn þannig: „Snillingurinn er
ekki eins og fólk er flest og lætur sér
ekki nægja að vera það. Þetta á þó
ekki rætur að rekja til þess, að hann
forsmái manneskjuna, heldur stafar
það af því, að hugur hans beinist
fyrst og fremst að honum sjálfum, því
að aðrar manneskjur og þeirra ráð
hjálpa honum hvorki til eða frá.“
Sjá'fur var Keirkegaard þunglynd-
ur snillingur og eitt meginverk hans
fjal'lar um angistina, sem kunnugt er.
Sérfræðinga um verk Kierkegaards
greinir hins vegar á um það, hvort
þunglyndi hans hafi verið sjúklegt
eða ekki. Hvað sem því líður eru verk
hans um angist og örvæntingu mikils
virði og áhrif þeirra gífurleg. Til
Kierkegaards má t.d. rekja skilgrein
ingar existentialista á tóminu og ang-
istinni.
Franski heimspekingurinn Henri
Bergson rekur lestina í þessu bindi.
Hann varð frægur fyrir þá heim-
spekihreyfingu, er hann vakti við
aldamótin síðustu, sem kom eins og
„hressandi morgunblær yfir staðnað-
ar heimspekiumræður Frakklands“,
eins og það hefur verið orðað. Heim-
spekifyrirlestrar Bergsons, er hann
flutti í byrjun aldarinnar, nutu ein-
stæðrar hyl'li. Stærsti salur Collége
de France var þéttsetinn áður en
fyrirlestrar hans hófust og fólkið,
sem streymdi að, olli umferðartrufl-
unum utan við háskólabygginguna.
Einn af aðdáendum Bergsons, amer-
íski sálfræðingurinn og heimspeking-
urinn, William James, hefur lýst því
með eftirfarandi orðum, í hverju
styrkur Bergsons hafi verið fólginn:
„Hann talar við okkur um veruleik-
ann sjálfan, en ekki um það sem
prófessorar með óljósan hugsana-
gang hafa skrifað um verúleikann,
né heldur um það sem aðrir prófess-
orar hafi skrifað um þá. Hjá Berg-
son er ekkert, sem minnir á gömul
klæði eða aðfengnar vörur.“
Þeir kaflar úr verkum einstakra
heimspekinga, sem birtir eru í þess-
ari bók, gefa furðu góða hugmynd
um verkin, enda leynir sér ekki, að
þeir eru mjög kunnáttusamlega vald-
ir. Inngangsgreinarnar eru einkar
ljósar eins og áður sagði og þannig
fram settar. að hver sem er á að
geta notið þeirra og tileinkað sér.
Er þetta mjög aðgengileg bók fyrir
þá, sem af sjálfsdáðum vilja afla sér
einhverrar undirstöðuþekkingar um
helztu heimspekinga síðustu aldar og
fá innsýn í verk þeirra.
J. H. A.
Friedrich Nietzsche
G.W.Friedrich H-egel
Karl Marx
Arthur Schopenhauer
„Frelsi er aðal andans. Hver mað-
ur má sjá að það er trúlegt, að meðal
annaría eiginda búi andinn einnig
yfir frelsi, en heimspekin kennir okk
ur, að allar eigindir andans eru að-
eins til fyrir freisi'ð, að þær eru að-
eins tæki fyrir frelsið, leita þess og
setja það fram. Þetta er viðhorf í-
hugunarheimspekinnar, að frelsið sé
andans eina sanna aðal. Efnið er
þungt, því að miðleitni þess beinist
að ákveðnum punkti. Andinn leitar
einnig að miðpunkti, en er sjálfur
miðpunkturinn. Að vera andi er að
vera hjá sjálfum sér, og í þessu
felst einmitt frelsið. Frjáls er ég ef
ég er hjá sjálfum mér.“
Þannig kemst Hegél að orði í riti
sínu Skynsemin í veraldarsögunni.
Tilvitnunin er tekin úr þriðja bindi
mikils safnrits, er Konrad Marc-Wo-
gau prófessor í Uppsölum hefur tek-
ið saman: Filosofin genom tiderna.
1800-talet. Strömningar oeh nroblem-
stallningar genom filosofins historia i
tankarnas egna texter. I urval
av Konrad Marc-Wogau. Albert
Bonniers förlag. Stockholm 1956. í
þessu bindi er fjallað um heimspek-
inga 19. aldarinnar, inngangskafli er
um hvern heimspeking, sem þarna er
tekinn ti’l meðferðar, en síðan eru
birtar vandaðar þýðingar úr helztu
verkum. Þessir heimspekingar eiga
efni í bókinni: J.G.Fichte, G.W..F
Hegel, Karl Marx, J.St.Mill, H.
Spencer, Arthur Schopenhauer, Sör-
en Kierkegaard, Friedrich Nietzsche,
Bernard Bolzano, Gottlob Frege,
Charles S. Peirce, Ernst Mach, Ed-
mund Husserl og Henri Bergson.
Inngangsgreinar Marc-Wogaus eru í
senn hnitmiðaðar og upplýsandi. Þar
er í sem stytztu máli dregið fram
það sem markverðast hefur verið í
verkum hvers heimspekings og á-
hrifaríkast eftir hans daga. Um Karl
Marx segir: „Enginn getur neitað
því, að hugmyndir Marx hafa gegnt
geysilegu hlutverki í stjórnmálaþró-
un síðustu hundrað ára. Það er einn-
ig hafið yfir allan efa, að áhrifin
sem þessar hugmyndir höfðu, var
ekki sízt að þakka ein’lægri hlut-
deild Marx í baráttunni gegn þjóð-
félagslegu og stjórnmálalegu mis-
ræmi um hans daga. Marx háði
þessa baráttu óragur og færði mikl-
ar persónulegar fórnir, í stöðugri
hættu af ofsóknum íhaldssamra afla
og ríkisstjórna.“ Hér kemur skýrt
fram hve mikinn þátt samtíð Marx á
i áhrifavald hans og uppgangi kenn-
ingarinnar. En það hlýtur á hinn
bóginn að draga mjög úr algildi
hennar og hvetja til endurskoðunar,
sem áhangendur þessarar kenningar
forðast þó eins og heitan eldinn.
Marc-Wogau segir ennfremur um
Marx:
„Heimspekin, sem Marx setur fram
í síðari ritum sínum hefur
reynzt hafa óviðjafnanlegt áróðurs-
gildi. Um gervalla heimsbyggðina
hafa verkamenn vitnað til hennar í
baráttu sinni fyrir bættum kjörum.
Marx mikla verk, Das Kapital, sem
hann vann að í London og gaf að-
eins fyrsta hluta út sjálfur, hefur
verið nefnt biblía öreiganna. Og
vissulega deilir þessi mikli doðrant-
ur örlögum biblíunnar að því leyti,
að þeir sem trúa á hann eru snöggt-
um fleiri en þeir sem hafa stúderað
hann“.
Þrjá heimspekinga kallar Marc-
Wogau snillingana í heimspeki 19.
aldar. Eru það Schopenhauer, Kierke
gaard og Nietzsche. Hann segir, að
þeir hafi einnig allir verið sér vel
meðvitandi um snilligáfu sína, og er
þeir dragi fram einkenni snillingsins
styðjist þeir oft við persónulega
reynslu.
Arthur Schopenhauer var aðeins
þrítugur að aldri, er hans mikla
verk, Die Welt als Wille und Vor-
stellung, kom út. Þetta rit áleit hann
ætíð sitt meistaraverk og þar taldi
hann sig hafa afhjúpað sannleikann
um veröldina og lífið. Það urðu
Schopenhauer því sár vonbrigði, að
þetta verk hans var tæpast nefnt
á nafn í þrjátíu ár og því lítil áf-
hygli veitt. Þóttist hann skynja sam-
særi í þessu og fylltist hatri gegn
heimspekingum samtímans. Þetta átti
þó eftir að breytast og á síðustu árum
sínum naut Schopenhauer mikillar
hylli, verk hans voru lesin af áfergju
og hann eignaðist marga aðdáendur.
Bölsýni er snar þáttur í heimspeki
Schopenhauers. Þjóningin má sín að
hans á'liti mikils í lífi manns og því
meira því gáfaðri sem maðurinn er:
„andi snillingsins þjáist mest“.
Nietzsche varð prófessor í grísku
við háskólann í Basel, aðeins tuttugu
og fjögurra ára gamall. Ellefu árum
síðar sagði hann þessu embætti lausu
af heilsufarsástæðum og einnig til að
geta gefið sig að heimspeki eingöngu.
Hann átti þó ekki langa starfsævi
fyrir höndum, því að tíu árum síðar
veiktist hann af sjúkdómi, sem þjáði
hann unz hann lézt árið 1900. En
þessi tíu ár voru frjótt skeið á starfs-
ævi þessa mikla snillings. Þá varð
til verkið Also sprach Zarathustra,
sem er meginarfur Nietzsche til
heimspekisögunnar, og ýmis önnur
helztu verk hans. f sjálfsævisöguriti,
Ecco Homo, lýsir Nietzsche því
hvernig verk hans verða til fyrir
Henri Bergson
Sören Kierkegaard
10. nóvember 1968
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 5