Lesbók Morgunblaðsins - 10.11.1968, Blaðsíða 2

%
<
Eldar af völdum náttúrunnar, til dæmis skógareldar, sem kvikna við að eldingu slær niöur, hafa
sennilega orðið til þess að maðurinn kynntist eldinum fyrst, og þannig hefur hann ef til vill náð
valdi á honum.
yfirferð hans numið um 5 til 6
kilómetrum að meðaltali á ári.
Einhversstaðar á leiðinni hef-
ur hann farið að nota eldinn
reglubundið. í fyrstu hefur til-
gangur hans án efa verið sá
einn að halda á sér hita. Hann
lifði við eld og dó við eld
löngu áður en hann tók að
nytja hann á annan hátt. í
rauninni var hann upprunninn
á tímum elds og eímyrju, þegar
eldsumbrot rifu tröllauka
skurði í jarðskorpuna eins og
Afríkusprunguna miklu, sem
nær allt frá suðurenda Malawi
vatns um 6000 kílómetra eftir
endilangri Austur Afríku og
Ethiopíu norður að Jordan
dalnum í ísrael.
Forfeður okkar voru því
gagnkunnugir eldinum og virð-
ast hafa látið sér tiltölulega
fátt um finnast. Þeir voru vana
verur eins og við og flýðu
ekki skilyrðislaust allar nátt-
úruhamfarir. Við snúum aftur
og aftur til heimkynna, sem
eyðilagzt hafa í flóðum, eldgos-
um og jarðskjálftum og þeir
voru allt eins þrautseigir.
En merki um frumstæðar eld
stór hafa hvergi fundizt í allri
Afríku enda þótt rannsóknar-
menn hafi leitað vandlega: að
öllum líkindum hefur engin
knvjandi þörf verið á að tendra
eld þar sem veðurlag var yfir-
leitt milt og hlýtt. En eldstæði
eru til frá kaldari tímabúum
og á kaldari stöðum eins og í
Durance-dalnum nálægt Alpa-
jökhinum.
Með öðrum orðum, frummað-
urinn leitaði til eldsins þegar
þörfin knúði á og hann fékk
hann tilbúinn í hendurnar úr
náttúrunnar ríki. (Fyrsti vísir-
inn að eldfærum er kúla úr
járni og brennisteinskís, með
djúpri holu, sem myndazt hef-
ur við endurtekinn slátt til að
fá íkveikjuneista og fannst
hún á uppgraftarstöðvum sem
ekki eru nema um 15.000 ára.)
Sú trú, að Promeþeus hafi stol
ið eldinum handa manninum af
tindi Ólympsfjalls er ekki eins
útbreidd nú og áður var. En
hún hefur þó sitt sannleiks-
gildi ef svo er sem virðizt að
eldfjöll hafi verið helztu eld-
gjafarnir á frumöld. Að sögn
Kenneth Oakley hjá Brezka
Náttúrusögusafninu fyrirfund-
ust aðrir eldgjafar á þeim svæð
um sem minna var um jarðum-
brot: „Maðurinn gat einnig
hafa byggt á slysaeldum, sem
kveiktir voru af eldingum í
þurru kjarri eða graslendi eða
þar sem olía eða gas seytlaði
upp úr jörðinni. Einnig gat ein
stöku sinnum kviknað í vegna
sprenginga í kolum eða jarð-
biksolíu þar sem umhverfi var
rakt og á þessari öld hrann
einn slíkur eldur um fjögurra
ára skeið í Dorset“.
Veiðimenn tóku sér bústað
nálægt eldi, sem var lífsskil-
yrði eins og veiðibráð, vatn og
skjól og kunna stundum að
hafa yfirgefið svæði, sem eldur
var tekinn að kulna í, þótt þau
væru að öðru leyti ákjósanleg.
Ef svo var, urðu þeir að taka
eldinn með sér þegar þeii
fluttu burt. Það varð að halda
honum lifandi eins og Ólymps-
eldi, næra hann og hlú að hon-
um eins og nýfæddu barni.
Hver flokkur kann að hafa haft
sinn eldbera — ef til vill ein-
hvern hinna eldri, sem bar
ábyrgð á flutningi og varð-
veizlu glóðarinnar í leirbolla
þöktum grænu laufi og blésu
lífi í glæðurnar þegar flokkur-
inn hafði fundið sér nýjan bú-
stað.
Eldurinn veitti meira en yl.
Hann varð brátt eitt meginat-
riðið til aðgreiningar mannin-
um, til að breikka bilið milli
hans og allra annarra jarðar-
skepna. í milljónir ára höfðu
fyrirrennarar mannsins, skepn
ur sem líktust öpum og siðar
apamaðurinn, verið aðilar í
dýraríkinu á þann hátt sem
við skynjum aðeins óljóst —og
á þann hátt sem aldrei getur
framar orðið. Þeir áttu vatns-
ból sín með öðrum dýrum, og á
þurrkatímabilum biðu þeir asa
laust og án þess að líta upp er
fílar fóru framhjá, héldu sér í
hæfilegri fjarlægð frá flóðhest
um og nashyrningum, skálm-
uðu óhikað gegnum gasellu-
hjarðir og forðuðust staði þar
sem ljón kynnu að vera á
svéimi.
Samneytið hefur ef til vill
verið enn nánara, svo sem
þekkist nú á milli bavíana og
impala. Á Austur-afrískri gras-
sléttu er algeng sjón að sjá
flokk bavínana á beit með
hjörð impaladýra í einskonar
bræðralagi. Ifinir stóru apar
hafa mjög næmt stereoskop-
iskt litasjónskyn en impalarnir
aftur á móti mjög þroskað þef
skyn. Hvor tegundin um sig er
fyllilega nógu viðbragðsfljót,
en í sameiningu fær ekk-
ert á þær bitið. — Rán-
dýri væri nær ómögulegt að
koma þessu bræðralagi náttúr-
unnar að óvörum og snemmborn
ir meðlimir mannkynsins kunna
að hafa verið aðilar að svipuð-
um varnarkerfum.
Þessi sveitasæla, þetta para-
dísarlif breyttist með aukinni
áherzlu á kjötát. Flestar æðri
apategundir lifa mestmegnis á
jurtafæðu, en forfeður okkar
skáru sér nýjan lífernislegan
stakk og tóku að nærast á öðr
um dýrum. f fyrstu einbeittu
þeir sér að smærri dýrum svo
sem fuglum og hérum og ung-
um hinna stærri dýra en höfðu
ekki afskipti af ljónum eða öðr
um stórum rándýrum nema við
sérstök tækifæri. Þeir hafa ef
til vill verið hræætur og horft
soltnir á rándýrin eta fylli
sína, en flykkzt síðan að ásamt
gömmum og sjakölum til að
hréinsa upp leifarnar. Maður-
inn hefur því um eitt skeið lif-
að í skugga tilþrifameiri morð-
ingja og orðið að víkja fyrir
þeim þegar til kastanna kom.
Öllu þessu breytti eldurinn
smámsaman. Frá fyrstu tíð
hlýtur hann að hafa haldið dýr
unum í hæfilegri fjarlægð ekki
síður en kuldanum. A köldum
eyðimerkurnóttum hafa stóx
kattardýr og önnur rándýr sem
birtan og kjötilmurinn löðuðu
að, haldið sig utanvið verndar
hring varðeldsins. Ef tíl vili
hefur maðurinn veitt því at-
hygli á stundum, að dýrin
hrökkluðust jafnvel lengra frá
þegar neistar fiugu að þeim út
úr bálinu og lært að ná sama
árangri með því að fleygja log
andi viðarbútum í höfuð þeirra
AHavega tók hann er fram liðu
stundir að nota eldinn í árás-
arskyni, sem vopn í stað verju.
Hvað sókninni viðvíkur hef-
ur sú staðreynd að fyrstu eld-
stæðin fundust í hellum, sér-
staka þýðingu. f fyrstu gat
hann ekki einfaldlega valið sér
hentugan helli og flutt inn í
liann, því allar líkur voru til
að liellirinn væri þegar byggð
ur af sterkari og þjálfaðri
drápara. Hann varð því oftar
en ekki að láta sér nægja næst
beztu bústaðina, klettaskúta og
sillur, sem lakari vörn var í.
En eldurinn gerði honum kleift
að reka önnur rándýr á brott.
Birnir, hýendur og mörg önn-
ur hellisdýr lifðu í Durance-
dalnum ásamt frummanninum
en þau létu hella hans í friði.
Hann varð ekki hellisbúi í al-
vöru fyrr en honum hafði tek-
izt að beizla eldinn.
Frekari sanníndamerki um
þessa samkeppni hafa fundizt á
nýrri uppgraftarstöðvum þar
sem yngri gerð af Homo Eret-
us, hinn frægi Pekingmaður
hefur átt sér bústað. A þriðja
tug þessarar aldar hófu forn-
leifafræðingar uppgröft í helli
á Drekahæð í norðaustur Kína
um 45 kílómetra frá Peking og
söfnuðu steíngervingum veiði-
manna, sem lifað höfðu á þessu
svæði fyrir 400.000 árum. Hell-
islagið var um 48 metrar á
dýpt og í sumum dýpstu og
elztu lögunum var aðeins að
finna bein stórra kjötæta svo
sem vígtennta tígrisdýrsins,
risahýenu og bráð þeirra. f
öðrum djúpum lögum voru
bcin Pekingmannsins í yfir-
gnæfandi meirihluta, en það
bendir til að hann hafi verið
allsráðandi í hellinum um tíma.
Dýpri lögin segja frá bar-
Framh. á bls. 7
Eftir að maðurinn lærði að notfæra sér eldinn, Iék enginn vafi á, hver var orðinn herra jarðar-
innar. Þá fyrst hafði maðurinn sterkt tromp á hendinni gagnvart hinu herskáa og illræmda tígris-
dýri, scm teikningin sýnir.

2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
10. nóvember 1968