Lesbók Morgunblaðsins - 22.09.1968, Blaðsíða 6

Sé hinn gríski sagnaritari , Hero-
dotos (d. 425 f. Kr.), talinn faðirsagna-
ritunarinnar, svo sem flestir gera, fer
sagan bráðlega að geta haldið 2500 ára
afmæli sitt hátíðlegt.
Þennan tíma hefur hún lengstum verið
ein grein bókmennta. Sérstaða hennar
sem sögu hefur legið í efnisvalinu og
efnismeðferðinni. Söguleg — historisk
— frásögn átti að fjalla um hluti, sem
höfðu gerzt — eða ástæða var til að
ætla að hefðu gerzt — og snertu líf
einhverrar ákveðinnar heildar mann-
lfegs samlífs eða fulltrúa hennar.
En hvernig fór sagnaritarinn að kom
ast að því, hvað hafði gerzt?
Hafði hann ákveðna, almennt viður
kennda aðferð til þess?
f>að var eigi.
Engin örugg og almennt viðurkennd
aðferð var til lengi vel. Sérhver sagna-
ritari hafði í raun og veru sína eigin
aðferð misjafnlega örugga eins og gefur
að Skilja.
Skammur tími er liðinn, síðan þetta
fór verulega að lagast. Fyrir það stönd-
um vér í mestri þakkarskuld við Bar-
told Georg Niebuhr og Leopold von
Ranke.
Hinn síðarnefndi er tvímælalaust einn
af mestu sagnfræðingum allra tíma og
sennilega mesti sagnfræðingur, sem
Þýzkaland hefur alið. Er þá langt til
jafnað, því að sagnfræði blómgaðist með
al Þjóðverja á 19. öld svo mjög, að
hliðstæða er vandfundin.
Ætlunin er að segja hér lítið eitt
frá þessum merkismanni, Leopold von
Ranke. Ef ætti að bera hann saman
við íslenzka menn, yrðu það liklega
einna helzt Snorri Sturluson eða Ari
íróði, sem til greina kæmi.
Leopold Ranke fæddist í litlum kaup-
stað, sem heitir Wiehe, í Þyringalandi
(Thuringen) 20. desember 1795. For-
feður hans í marga ættliði höfðu verið
prestar, en faðir hans var lögfræðing-
ur. Hann var viðkvæmt barn en dafn-
aði vel í skjóli ástríkra foreldra. Að
loknum nauðsynlegum undirbúningi var
hann settur til náms í heimavistar-
anenntaskóla skammt frá heimili foreldra
hans. Heitir sá staður Schulphorte. I
þessum skóla var megináherzla lögð á
menntir fornaldarinnar, tungu, bókmennt
ir og sögu Grikkja og Rómverja. Sumir
kviðu utantoókar á frummálinu. Ungi
nxaðurinn var þarna í essinu sínu,
ihneigður eins og hann var fyrir bók-
lega mennt. Svo iðinn var hann, að
hann notaði jafnvel tímann, er hann
sat og hlýddi messu á kvöldin í skól-
anum, til að kynna sér gamlatestamennt
ið, einkum hin sögulegu rit þess. Þótti
honum það ólíkt kjarnmeira en hinar
jbragðdaufu útleggingar messugerðar-
mannsins.
Samtíminn var hinsvegar ekki hafð-
ur í slíkum hávegum í Schulphorte
sem hið liðna. Ranke kveður einungis
einn mann úr hópi kennara hafa kunn-
að skil á skáldskap Goethes.
Frá þessum skóla útskrifaðist Ranke
árið 1814 og hóf þá nám við háskól-
ann í Leipzig.
1 I háákólanum lagði hann fyrst einkum
stund á guðfræði en síðan málvísindi.
Sögu stundaði hann hins vegar nær
ckkert. „Enriþá var sagan mér eigin-
lega framandi", segir hann sjálfur um
þetta síðar. Honum fannst sagan vera
samsafn af samhengislausum og óút-
skýrðum staðreyndum. Reyndar var einn
allra fyrsti fyrirlesturinn, sem hann
Ihlustaði á í háskólanum, um sögu. Var
jþað hjá prófessor Wieland. En þetta
hafði engin áhrif á hann, og honum
segist svo frá í endurminningum sín-
um, að hann hafi orðið feginn að kom-
así út að fyrirlestrinum loknum. Samt
er bersýnilegt, að Ranke hefur orðið
þessi prófessor minnistæður, þótt or-
sökin væri önnur en rí'kur skilningur
á sögu. Prófessor Wieland hafði nefni-
lega þann leiða vana segir Ranke í
endurminningum sínum, að þá, er hann
var í ræðustól og flutti fyrirlestra sína
streymdi af vörum hans ekki einungis
fe>rð og setningar, heldur og munnrötu
hans. Myndaðist þá þvílí'kur úði, að
3túdentum þeim, er sátu í fremstu
röð, nýttust eigi ritföng sín nema lítið
eitt. Gripu þeir þá til þess bragðs að
hafa meðferðis regnhlíf og beita skrif-
færum sínum í skjóli hennar. Bar þetta
góðan árangur og lét prófessor Wie-
iand sér þetta vel lika, segir Ranke.
Þótt Ranke hefði á þessum árum eig-
inlega engan áhuga á sögu, las hann nú
í fyrsta sinn bók eina sagnfræðitags
eðlis, sem átti eftir að hafa mikla þýð-
ingu fyrir hann. Var það „Römische
Geschichte“ (Rómasaga) eftir Bartold
Georg Niebuhr, sem varð prófessor í
Berlir árið 1810.
Eftir fjögurra ára nám í Leipzig tók
Ranke doktorspróf (hið minna). Gerð-
ist hann síðan menntaskólakennari í
Frankfurt am Oder.
Þetta starf og staðurinn voru honum
mjög að skapi. Hann eignaðist hér ágæta
vini, og í borginni var ágætt bókasafn
sem gerði honum kleift að halda á-
fram bóklegum iðkunum. Kennslugrein
ar hans voru tunga, bókmenntir og saga
hinnar klassísku fornaldar og í þessu
starfi þróaðist hann úr málfræðing yfir
í sagnfræðing.
Meðal verkefna þeirra, sem honum
var falið að leysa af hendi var að
flytja í efsta bekk yfirlit um sögu
grískra og latneskra bókmennta. Að
gera þetta með þeim hætti að endur-
segja hinar venjulegu handbækur var
Ranke ekki að skapi. Honum fannst þær
ytirborðskenndar. Hann gerði nú sjálf-
ur tilraun til að vinna kjarnann úr
hinum fornu höfundum og efna þannig
upp á eigin spýtur til yfirlits yfir grísk-
rómverskar bókmenntir. í þessu skyni
las hann hina fornu sagnaritara yfir.
Hann þekkti Þúkýdídes vel. Nú kynnti
hann sér aðra rækilega, hvern á fætur
öðrum: Herodotos, Xenofon, Livius, Dio-
nysios frá Halikarnassos, Appian, Dio
Cassíus, Sallustius, Cicero, Caesar, Ta-
citus o.s.frv. Auk þess las hann mikið
af skýringum og athugunum um sögu
fornaldarinnar. Rómverjasögu Niebuhrs,
sem áður er nefnd, las hann nú aftur
og var djúpt snortinn.
Niebuhr var meðal fjölmenntuðustu
og fjölhæfustu manna síns tíma. Hann
var brautryðjandi í sagnfræðivísindum.
Hann var fæddur 1776 í Kaupmanna-
höfn og komst þar til allmikilla met-
orða, en var kvaddur til Prússlands
árið 1806, er hinn frægi stjórnarherra,
von Stein, tók að endurskipuleggja
þetta ríki. Er hinn nýstofnaði háskóli
í Berlin, hóf starfsemi sina árið 1810,
var Nietouhr meðal prófessora þar.
Við háskólann hélt Niebuhr fyrir-
lestra um sögu fomaldarinnar og kvað
hér við nýjan tón. Hann tók sögu Róm-
ar kerfisbundið til öðruvísi meðferðar
en sagnfræðingar höfðu gert fram að
þessu og gerðist þannig upphafsmaður
nýrrar aðferðar í sögu, sem nefnd er
„philologisk-kristiska" aðferðin. Það má
nefna sem meginatriði í henni, að áður
en sagnritarinn byrjar að semja frá-
sögn sína, tekur hann sjálfar heimild-
irnar til gagngerrar, kerfisbundinnar
rannsóknar og leysir þser, ef þurfa þyk
ir upp í frumhluta með það fyrir aug-
um að gerkanna uppruna þeirra og
prófa sannleiksgildi þeirra í einstökum
atriðum. Slíkt virðist oss liggja beint
við nú, en þá var þetta nýjung.
Saga Liviusar hafði í óratíma verið
nokkurs konar löggilt saga Rómar. Nie-
buhr batt enda á þetta. Með rann-
sóknir sínar að undirstöðu gerði hann
nýja mynd af elztu sögu Rómar. Þessa
mynd setti hann fram í fyrirlestrum
sínum í háskólanum í Berlín og voru
þeir síðan gefnir út í bókinni „Röm-
ische Geschicite", sem þegar hefur ver-
ið nefnd. (Á þeirri undirstöðu, sem
Ranke lagði hér með riti sínu og rann-
sóknum, hvíla síðari rannsóknir á sögu
Rómar.).
Hér var sagnfræði, sem var Ranke
að skapi. „Ich war... von der Tiefe
und Vielseitigkeit der Forschung . . . .
imponiert“, segir hann. (Ég hreifst af
því, hve ítarlega og alhliða rannsókn-
in var.)
Áhugi Rankes á sögu færðist brátt
yfir á sögu síðari alda. Hann las ýmis
rit um þjóðflutningatímana og miðaldir
og er hann kom fram á 15. og 16. öld,
fór hann sjálfur að skrifa sögu.
Meðal þess, sem hafði viss áhrif á
henn í þessum efnum, samkvæmt því er
hann segir sjálfur síðar, voru hinar
sögulegu skáldsögur Walters Scotts, sem
hann las, eins og annað sér til fróð-
ieiksauka. Honum mislí'kaði meðferð
Schotts á persónum sínum: „Meðal ann-
ars særði það mig, hvernig hann lýsir
Karli Djarfa og Loðvík XI. Quentin
Durward í beinni mótsögn við það, sem
stendur í heimildum um þessa menn.
Eg rannsakaði Comminus (franskur
sagnritari d. 1509. J.M.) og samtíma-
frásagnir, sem fylgja nýjum útgáfum á
þessum höfundum og samfærðist um, að
sá Karl Djarfi og sá Loðvík XI., sem
Sehott lýsir, hafa aldrei verið til. Þetta
vissi hinn virðulegi og lærði höfundur
sjálfsagt vel, en ég gat ekki fyrirgefið
honum, að hann hafði tekið upp þræði
í frásögn sína, sem eru alger uppspuni,
og sett þetta fram á þann hátt, að svo
virtist, sem hann tryði því. Við saman-
burðinn sannfærðist ég um, að hinar
sógulegu heimildir sjálfar, þær sem
varðveizt hafa, eru fegurri og alveg ör-
ugglega fróðlsgri en hin rómantíska
skáldsaga. Eftir þetta gerðist ég henni
íráhverfur og ákvað að forðast allan
uppspuna og skáldskap í mínum rit-
smíðum og halda mér stranglega við
staðreyndir.“
Meðal rita þeirra, sem Ranke las um
Renaissance-tímann, voru verk tveggja
ítalskra sagnritara, Guicchiardinis (d.
1540) og Giorios (d. 1552. Þeir höfðu
ritað u m sama efni. Ranke komst að
raun um það, að þeim bar svo mikið
á milli, þar sem þeir fjölluðu um sama
hlutinn, að ógerlegt mundi reynast að
„sætta þá“. Þetta varð, meðal annars,
til þess að hann ákvað að athuga ræki-
lega, hvað aðrir sagnritarar höfðu skrif
að um þennan tíma (fyrir og eftir alda-
mótin 1500) og mynda sér síðan sjálf-
stæða skoðun á sögu hans. Niðurstöðuna
færði hann í letur, og þannig varð til
bókin „Geschhte der romanischen und
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
22. sept. 1968