Lesbók Morgunblaðsins - 22.09.1968, Blaðsíða 3
ÍSLENSK NÚTÍMALJÓÐUST
EFTIR JÓHANN HJÁLMARSSON - 9. HLUTI
$vo að uóm
ME6I UFA
2. hluti greinar um Stein Steinarr
Steinn Steinarr II
Spor í sandi, sem kom út 1940, hefst
táknræn-t á ljóði, sem nefnist Bló'ð. Síð-
an kemur Haf, ljóð um ferðir: „brim-
gný ókunnra hafa“. Hvaða ávinning
hefur skáldið hlotið:
Og á botni hins órœða djúps
hef ég vitund og vilja minn grafið,
og ég veit ekki lengur,
hvort hafið er ég
eða ég er hafið.
Er svarið að finna í ljóðinu Form?
Ég sit og bíð. Mitt blóð er þungt og
mótt.
Og allir hlutir eiga markað form,
annarlegt form, sem engan tilgang
hefur.
Ég sit og bíð. Mitt blóð er þungt og
mótt.
Og myndlaus veröld handan dags og
draums
mun stíga fram úr fylgsnum hjarta
míns
og drekkja hverju formi í djúpi sínu.
1 Orð, talar skáldið um „vængjað
orð“ sitt, lýsir því hvernig það öðlast
merkingu:
Mitt vœngjaða orð, sem þú vildir ei
heyra,
er vaxið utan um líf þitt og sleppir
þér ekki.
Hér talar stolt skáld, sem vert að það
hefur unnið sigur. ,,Skáld er ég ei, og
innblæstrunum fækkar", getur b#mn
þess vegna leyft sér að segja í anda
Jónasar Hallgrímssonar í kvæ'ðinu I
öxnadal. „Mun ég þó yrkja, meðan
krónan lækkar“, lofar hann, eins og
hann viti að um gengisfellingu geti ekki
verið að ræða í skáldskapnum. í þessu
ávarpi til skáldsins góða, er að finna
tvær línur einkennandi fyrir Spor í
sandi:
Hve fljótt vér allir fundum harma
nóga,
þótt flest vor kvœði stœðu hljóðstaf í.
Það er nóg um harma og vonbrigði í
þessari bók. „Svo lítils virði er þetta
allt, sem ann ég“, segir Steinn í Post-
lud'e. „Það bjargast ekki neitt, það
ferst, það ferst“, stendur í Ljóði. Þann
veg, sem ligigur heim, er ekki hægt að
finna, því hann er ekki til; skipið býst
á brott áður en leyndarmálið um það
vopn, sem dugar, verður sagt.
Ljóðin í Sporum í sandi eru mun
hefðbundnari í afstöðu sinni og
byggingu en þau, sem roesta athygli
vöktu í Ljóðum. Hér eru meira að ségja
gaman og skopkvæði „í gömlum stíl“
svo sem hinn kátlegi samsetningur Brúð
kaupskvæði. í sama flokki eru ljóðið
um Jón Kristófer, kadett í Hernum, sem
Steini hefur tvívegis orðið að yrkis-
efni; Happdrættisvísur; Til minningar
um misheppnaðan tónsnilling; Chaplins
vísan, model 1939; Hugleiðingar um nýja
heimsstyrjöld; og Vísur að veítan. Göm-
ul vísa um vorið, er líka í ætt við þessi
kvæði og einnig eftirmælin um Komm-
únistaflokk íslands.
Öll þessi ljóð hafa átt þátt £ að stuðla
að vinsældum Steins, sætta þjóðina við
þetta torræða og uppreisnargjarna
skáld. Vissulega eru þau ekki ómerki-
legur áfangi á skáldferli hans, en þau
eins og mörg önnur ljóð í Sporum í
sandi, s;gja þá sögu, að bókin er sú bók
Steins, sem helst mætti kalla 'hvíldar-
bók. „Hve gott er að hvíla sig rótt, eins
og lokið sé leið, þótt langur og eilífur
ganigur bíði manns enn“, segir í Hvíld.
En um leið og gamankvæðin sýna okk-
ur skemmtináttúru Steins, vitna þau
um nýja tækni, íþrótt hins þroskaða
manns, sem leyfir sér að horfa ógrát-
andi á heiminn og tilveruna, þótt „baði
jörð í blóði".
Dæmi um nýsköpun þá, sem Ljóð
gáfu svo góð fyrirhiait um, eru Etude,
og Mazurka eftir Chopin, í Etude líkir
skáldið hjarta sínu við brunn „bak við
skíðgarð ókunns húss í skjóli hárra
trjáa“. Síðan kemur að þeim, sem verð-
ur reikað löngu seinna „í rökkurmóðu
einhvers liðins dags að þessum stað“.
Etude endar á þessu erindi:
Og þú munt sjá þig sjálfan
sem lítið, saklaust barn
á botni djúpsins.
Hvað segir Etude lesandanum? Nægir
honum hin leinfalda og sterka mynd
þess? Vill hann fá ráðningu hennar?
Fjallar skáldið hér um ljóð sitt, verður
sá að barni, sem skilur dýpstu tilfinn-
ingar þess? Svarar Mazurka eftir Cho-
pin þessum spurningum? Ef til vill.
Skáldið segir um þjáningu sína:
Mín þjáning er svo dimm og
dauðahljóð,
sem draumlaus svefn að baki alls er
lifir.
Eða fjallar það ljóð um konu, sem
skáldið fær ekki notið:
Þú, sem ég elska,
aldrei skalt þú vita,
hve þung min þjáning er.
Draumlaus svefn getur ekki haft
þjáningu í för með sér, en hann er
„dimmur og dauðahljóður". Ljóðið hlýt-
ur að vera ávöxtur mikillar ástar:
Mín þjáning er svo dimm og
dauðahljóð,
og djúpt á botni hennar sefur þú.
Sú ást hlotnast iekki skáldinu, en það
lítur hana „seinna í hjarta annars
manns", eins og stendur í Stökum. Það
er þrátt fyrir allt nokkur huggun; hið
glataða „lifði samt“.
Ivar Orgland, sem þýtt hefur ljóð
Steins á norsku, og gert sér far um að
lýsa skilmerkilega ævi hans og skáld-
skap, bendir á í iangri ritgerð, að þeir
eigi margt sameiginlegt Steinn og Tor
Jonsson. Skáldið norska orti:
Var eg ein Gud,
ville eg skapa
kjœrleik og ded,
berre kjœrleik og dod,
Ástin og dauðinn eru síandurtekin
yrkisefni Steins. Steinn hefði því get-
að tekið undir með Tor Jonsson, að
væri honum fengið guðlegt vald, myndi
hann láta þá ósk rætast að skapa að-
eins ást og dauða. Hinu ber ekki að
leyna, að skilningurinn á skáldskap
Steins má aldrei verða of einhliða, því
Stainn tileinkar sér ekki síður en Tóm-
as Guðmundsson tækni mótsagnarinnar
þegar fram líða stundir, notkun hans á
paradox er sjaldan augljósari en einmitt
í ástaljóðum hans. Ferð án fyrirheits,
sem kom út tveimur árum seinna en
Spor í sandi, leiðir lesandann í allan
sannleika um þetta atriði. Mönnum er
tamt að líta á þessa ljóðabók sem full-
komnasta verk Stiains Steinars.
„Ég var aðeins til í mínu ljóði“, segir
Steinn í Ferð án fyrirheits. Og í Vor-
visu hefur hann þetta að segja:
Hœgur andvari
húmblárrar nœtur
um hug minn fer.
Ast mína og hamingju
enginn þekkir
og enginn sér.
Og Ijóð mitt ber -samskonar
svip og það,
sem ekki er.
Hér gælir skáldið við þá mótsögn, að
'heimur sinn sé óraunverulegur: ást sína
þekki enginn né sjái, ljóð sitt beri svip
þess, sem ekki ier til. „Mín ást er eins
og dauðinn, sem augum þínum lokar“,
stendur í Mansöng. Sumar við sjó og
mörg önnur ljóð í Ferð án fyrirheits,
sýna svipaða formbyggingu og líkan
þankagang og Etude og Mazurka eftir
Chopin í Sporum í sandi, og einnig þau
Ijóð í Ljóðum, sem áður hefur verið
vikið að sem undanfara þess, sem gerir
Stein svo einstæðan í íslenzkri ljóðlist.
Ljóð þessi mætti kalla „æfingar", eða
stef úr stærra verki, sem skáldinu tókst
raunverulega aldrei að fullgera. Straum
urinn liggur frá þessum uppsprettum í
Ljóðum og sameinast að lokum hafinu í
minnisstæðustu hljómkviðu Steins: Tim-
anum ag vatninu.
Ef við virðum til dæmis fyrir okkur
Sumar við sjó, er auðvelt að gera sér
grein fyrir þsssum hálfkveðna, mynd-
ræna hætti Steins:
Hið sólhvíta Ijós
og hinn suðandi kliður
eru systkini mín.
Ég hef setið og hlustað,
og hafið kom til mín
í líki Ijóshœrðrar konu.
Framh. á bls. 12
22. sept. 1908
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 3