Lesbók Morgunblaðsins - 22.09.1968, Blaðsíða 2

»
*
Jón Sigurðsson:
Orneffni verða
skemmtileg
íhugunarefni
Nokkur tími er nú liðinn síðan prófessor Þórhallur Vilmundarson setti
fr»m kenningu sína um náttúrunöfn. Ýmsir telja, að kenningin hafi ekki
með viðunandi hætti verið tekin til umræðu á prenti. Meðal þeirra er
Jón Sigurðsson, ráðimeytisstjóri í fjármálaráðuneytinu, en hann hefur léð
Lesbók til birtingar eftirfarandi íhugun sína um kenninguna.
Fátt er jafn sjaldgæft og frum
leg, snjöll hugsun og ferskar
hugmyndir. Viðurkenndar og
hefðbundnar hugmyndir eru svo
miklu fyrirhafnarminni og þægi
legri í meðförum en hinar, að
flestir sætta sig sælir við þær
og skipa sér einatt til vamar,
ef að þeim er vegið.
Hitt er ljóst, að menn, sem
hafa nennt að draga viðteknar
hugmyndir í efa og beitt hug-
myndaflugi sínu til að finna
ný sannindi, hafa verið sá órói,
sem hefur fært mannkynið
smám saman fram til þess lífs
og þeirrar þekkingar, sem það
nú lifir. Mestu stöðnunartimar
liðinna alda voru vafalítið, þeg
ar efasemdir um hefðbundna
þekkingu máttu sín minnst.
Þetta er rík ástæða til að
minna á í upphafi þessa grein-
arstúfs, því að síðustu missiri
hefur glöggt dæmi um þetta fyr
irbæri gerzt hér á landi, þar
sem eru þær opinberu viðtök-
ur, sem kenning Þórhalls Vil-
mundarsonar, próf. um nátt-
úrunöfn, hefur fengið. Kenning
in vakti mikla forvitni Reyk-
víkinga eins og aðsókn að fyrir
lestrum prófessorsins um þetta
efni bar með sér, en viðbrögð
fræðimanna í greininni hafa öll
verið þegjandaleg og prófessom
um án efa til lítillar uppörv-
unar í því umfangsmikla rann-
sóknarstarfi, sem hann hefur
tekið sér fyrir hendur á þessu
sviði.
Að visu kynnti prófessor Þór
hallur kenningu sína í fyrir-
lestrum fyrir almennnig og má
vera, að fræðimönnum þyki
kenning, sem þannig er fram
sett ekki umtalsverð. Kenning
in er þó söm, hverjar sem um-
búðir hennar eru og hana ber
að skoða, vega og meta þótt
ekki hafi verið skrifuð um hana
og birt fræðileg ritgerð.
Sem einn úr hópi þeirra leik
manna, sem hlustuðu á fyrir-
lestra prófessorsins, sér sá, sem
þetta ritar, ástæðu til að þakka
honum, að hann skyldi fyrr
leggja á sig þá fyrirhöfn að
flytja fyrirlestrana til að al-
menningur gæti notið þeirra en
skrifa fræðiritgerð sem fáir
hefðu lesið.
Eins og getið var sýndu
Reykvíkingar kenningu prófess
ors Þórhalls mikinn áhuga.
Þangað áttu jafnt erindi menn,
sem áhuga hafa á íslenzkum
fræðum og hinir, sem áhuga
hafa á náttúru landsins og
ferðalögum.
f umræðum manna á milli um
kenninguna mátti þó greina, að
ýmsum er næsta óljóst, hvert
er eðli þess og tilgangur, að
kenning er sett fram. Raunar
varð þess vart, að menn blönd
uðu saman hugtökunum kenn-
ingu og skoðun.
Kenningu, um hvaða efni, sem
hún f jallar, má líta á sem skipu
lega, rökrétta samfellu afhugs
unum ,sem er tilraun til að
skýra þekkt fyrirbæri í sam-
hengi.
Kenningu má venjulega greina
í ferns konar atriði, þótt mörk
séu ekki alltaf skýr þar í milli:
forsendur, skýrgreiningar,
kennisetningar og tilgátur. For
sendur og skýrgreiningar hug-
taka eru þá venjulega innvið-
in kenningarinnar en kennisetn
ingar eru safn þeirra mikilvæg
ustu, rökréttu afleiðinga, senj
leiða má af því, ef forsendur
kenningarinnar eru réttar.
Kenningin er þannig lítill heim
ur, þar sem gengið er út frá,
að forsendur séu réttar og kann
að hvaða rökréttar afleiðingar
það mundi hafa. Til að reyna,
hvort kenningin, þ.e. forsend-
urnar, fái staðizt, eru rökrétt-
ar afleiðingar forsendna og
kennisetninga brotnar niður í
tilgátur um einstök atriði, sem
unnt er að prófa. Með því að
reyna tilgáturnar í raunveru-
leikanum er þannig prófað,
hvort hin fræðilega hugsun
kenningarinnar hrekkur til að
skýra raunveruleikann.
Til að skýra þetta ögn nánar
er vert að minnast þess, að fyr-
ir fáum öldum var ríkjandi
kenning um licimsmyndina reist
á þeim forsendum, að jörðin sé
flöt og miðja alheimsins. Af
þessum forsendum leiddi flókn
ar kenningar til að skýra fyrir
bæri eins og gang himintungla
o.s.frv. Allir vita hvemig breytt
ar forsendur leiddu til betri
kenninga á þessu sviði.
Kenning er þannig rökrétt til
raun til skýringar á raunveru-
leikanum og hana þarf að prófa
gagnvart þeim fyrirbærum sem
hún beinist að.
Kenning er þannig ekki sama
hugtak og skoðun. Þegar reynt
er að skýra ömefni samkvæmt
náttúrunafnakenningunni er
ekki verið að halda því fram,
að hér sé hin rétta skýring, enda
ekki tímabært, heldur er verið
að prófa, hvort kenningin er
þessa megnug.
Forsendur náttúrunafnakenn
ingarinnar eru skemmtilega ein
faldar og sennilegar. Gert er
ráð fyrir, að höfundar örnefna
hafi haft mjög næmt skyn á
form, lit og stundum hljóð og
gefið stöðum nöfn eftir slíkum
sérkennum í umhverfinu. Sú
hugsun læðist að í þessu sam-
bandi, að hugtakið náttúrunafn
bendi ekki alla Ieið til upp-
runa nafnanna. Má a.m.k. hugsa
sér, að heitin hafi ekki verið
gefin sem nöfn í nútímaskiln-
ingi heldur hafi í tali manna ver
ið notuð nafnorð sem lýstu hvað
staðurinn (fjallið, vatnið, áin),
var. Þannig hafi nöfnin upp-
haflega ekki verið sérnöfn, held
ur eins konar nafnorð með lýs-
ingarorðsmerkingu, (fjallið var
björn eða úlfur, áin var vel-
mund eða gríma).
Önnur forsenda kenningarinn
ar um hneigð manna fyrr á öld
um til að lengja ömefni og
breyta þeim þannig að þau feli
í sér mannanöfn er sömuleið
is sennileg, eftir mörgum þeirra
að dæma, sem prófessorinn lýsti
í fyrirlestrum sínum. Telja
verður vel hugsanlegt, að skrif
íslenzkra söguritara fyrr á öld
um hafi að einhverju marki ver
ið tilraunir til kenninga um
brotakennda og myrka sögu lið
inna alda og þá hafi legið beint
við að finna mannanöfn í ör-
nefnum og gefa þeim líf og
merkingu með því að spinna
um þau sögur.
Um frekari forsendur eða
kennisetningar kenningarinnnar
eru ekki tök að ræða hér. Ekki
verður heldur rætt um víðtæk
ar afleiðingar þess, ef kenning
in er haldbetri en eldri kenn-
ingar, í breytingum á sögu lands
og þjóðar á landnámsöld. Ljóst
er, að kenningin leiðir til efa-
semda um sannleiksgildi Land-
námu, bregður hulu yfir aldir
t
af hinni víðteknu íslandssögu
og lengir hana ef til vill.
Kenningunni verður að telja
til ágætis, að hún er afbragðs-
efni í „hugleik“ fyrir hvern
þann, sem eitthvað þekkir til
hennar, vegna þess, hversuein
falt er að búa til tilgátur eftir
kenningunni og velta þeim fyr-
ir sér. Fyrir leikmann sem ferð
ast um landið og kynnist ör-
nefnum um leið, hlýtur þessi
kenning að verða til þess, að
hann skoðar í nýju ljósi staði
og kennileiti, sem hann jafnvel
nauðþekkir. Hann skoðar land
ið öðruvísi og betur en hann
áður gerði.
Fræðimenn á því sviði sem
kenning prófessor Þórhalls Vil
mundarsonar snertir, geta, af
þeim hvötum sem þeim eru eig-
inlegastar sagt eða sagt ekki
það sem þá lystir um þessa
kenningu. Það skiptir ekki máli
þegar til lengdar lætur. Kenn-
ingin er hvað sem öðru líður
einföld og snjöll hugmynd að
svari við spurningu á þessu
sviði íslenzkra fræða og ís-
lenzk fræði verða aldrei söm.
Hvort sem kenningin stenzt
eða ekki þá eldraun, sem hún
hlýtur að fá er það merkur við
burður, að hún kemur fram. Og
það, að ný og frumleg kenning
kemur fram innan háskólans
eru tíðindi, sem háskólinn vex
af og jafnvel norrænudeildin,
þegar frá líður.
En hver sem viðbrögð fræði-
manna eru, vill sá, sem þetta
skrifar enn þakka prófessor Þór
halli fyrirlestrana og óska hon
um til hamingju með það stór-
kostlega fræðilega verkefni sem
þessi hugmynd hefur fært hon-
um í hendur. íslenzkum fræð-
um óska ég þess, að þetta verk
verði unnið og verði hvati, sem
elur af sér frekari efasemdir
um viðtekna þekkingu ogfleiri
ferskar hugmyndir, hvernig svo
sem náttúrunalnaikenningunni
reiðir af.
Sjálfum mér og mínum lík-
um óska ég til hamingju með
að hafa eignazt nýja vídd í nátt
úruskoðun með því að f jöldi ör
nefna hættir að vera dauð minn
isatriði, en verða skemmtileg í-
hugunarefni.
JS. 29.07.1968.
2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
22. sept. 1968