Lesbók Morgunblaðsins - 16.01.1966, Blaðsíða 4

Oscar Clausen: Presfasögur
Dulspakur klerkur og forvitri
S ÍRA Þorlákur Þórarinsson, sem
var prestur á Möðruvallarklaustri (1745-
1773), var sonur Þórarins bónda á Látr-
um á Látraströnd, Þorlákssonar stúdents
úr Hólaskóla, Þórarinssonar prests á
Bægisá, Ólafssonar, en kona sira Þórar-
ins á Bægisá var Málfriður dóttir síra
Jóns Stígssonar í Miklabæ. Hann var
fæddur 1711, og ólst upp hjá foreldrum
sínum á Látrum þangað til hann var
11 eða 12 ára gamall, en þá var hann
tekinn í fóstur af Hannesi Schewing
klausturhaldara á Möðruvöllum og konu
hans, frú Guðrúnu Vigfúsdóttur frá Hofi,
Gislasonar, og er þess sérstaklega getið,
að þau göfugu hjón „hafi gengið honum
í góðra foreldra stað“. — Fósturforeldrar
hans komu honum í Hólaskóla 15 ára
gömlum árið 1726, og þaðan útskrifaðist
hann svo efitir 5 ára nám með góðum
vitnisburði og ári síðar, aðeins 21 árs að
aldri, var hann settur djákni að Möðru-
vallaJklaustri, af Steini biskupi Jóns-
syni, og gegndi hann þvi embætti með
stakri árvekni í 14 ár. — Svo var það
árið 1745, að J. Chr. Pingel amtmaður á
Bessastöðum veitti honum Möðruvalla-
brauð, og var hann þá vígður af stifts-
prófasti Þorleifi Skaftasyni, og loks var
hann, árið 1757, skipaður prófastur í
Eyjafjarðarsýslu, en 2 árum síðar sagði
hann af sér prófastsdæmi vegna annríkis
og ýmsrar óhægðar, en hélt áfram að
þjóna prestsembætti sínu, meðan hann
hafði bærilega heilsu. En IV2 ári áður
en hann dó, fékk hann visnun, einkum
í vinstri höndina, og hrörnaði síðan meir
og meir, og leit hann á heilsubrest þenn-
an sem bendingu um það, að hann ætti
skammt eftir ólifað, og mun hafa verið
sleginn af hugarangri útaf því, sem ljós-
lega kemur fram á því, sem frá verður
sagt hér á eftir.
Til eru lýsingar samtíðarmanna á síra
Þorláki, og ber þeim öllum saman um,
að hér hafi verið á ferð óvenju glæsileg-
ur guðsmaður, sem tók köllun sína alvar-
lega og var því sannarlegur guðsþjónn,
þó að breyskur væri á vissum sviðum,
eins og aðrir dauðlegir menn.
Merkur maður lýsir honum þannig:
„Sira Þorlákur var prýðismaður um
flesta hluti, höfðinglegur ásýndum og
mikill vexti, góðmannlegur, ljúfur og
viðfelldinn, hægferðugur í tali og fram-
ferði svo að til þess var tekið, — ágætur
skrifari og listamaður í mörgu; málaði
eitt og annað í Möðruvallakirkju, og
leit það vel út. Hafði sérlega gott vit á
lækningum og leituðu margir ráða hans,
og höfðu gott af“.
IWÍagister Hálfdan Einarsson skóla-
meistari á Hólum lýsir síra Þoriáki
þannig: „í sínu dagfari var hann mjög
siðprúður, stilltur og hógvær; í viðskipt-
um við fátæka og sjúka góðgjarn og
hjálpsamur; fyrir sóknarfólk sitt um-
hyggjusamur, því nákvæmur og ástsæll.
— Hann var guðhræddur og yfirvann
mótblástur sirrna óvina með kyrrlæti og
þolinmæði, — sérdeilis var hann góðu
hugviti og eftirþánka prýddur“.
Síra Þorlákur var talinn með lærð-
ustu prestum á Norðurlandi og skáld
gott. Hann hefur kveðið margt, og er
sumt prentað, en miklu fleira er til I
handritum. Latínuskáld var hann einnig
og vel að sér í latínu og kenndi mörgum
piltum undir skóla meðan hann var
djákni. Hann þótti afbragðs prestur,
raddmaður mikill og prédikari svo að af
bar, — og var því alltaf boðinn i brúð-
kaupsveizlur og erfisdrykkjur, og hóp-
uðust þá ungir og gáfaðir menn utan um
hann, og kepptust um að laga sig eftir
honum.
S umir köHuðu síra Þorlák kven-
hollan, og er eftirfarandi frásögn um
það: „Með þeim stéttarbræðrunum, síra
Þorláki og síra Jóni Sigfússyni í Glæsi-
bæ, var mikil vinátta, og fékk síra Jón
hann til þess að embætta fyrir sig, haust
og vor, í Saurbæ, og var þá með fólki
sínu til altaris. — Haustið 1763 mun síra
Þorlákur hafa messað í Saurbæ sem oft-
ar, en þá var þar stödd Karitas, dóttir
Sigurðar sterka, skólameistara og sýslu-
manns Vigfússonar. —:■ Hún fór víða um
land og átti börn með ýmsum mönnum.
— Karitas varð ólétt um þessar mundir
og fæddi svo barn á sínum tíma, sem
hún kenndi síra Þorláki. Barnið var
drengur og hét Björn og var lengi í
Skagafirði. Sira Jón Konráðsson segir að
hann hafi vérið kallaður Guðbrandsson.
— Þótti þetta flestum illa farið, því að
síra Þorlákur var mjög vinsæll maður,
enda veittu nú stéttarbræður hans, prest-
arnir, honum lið, sem honum dugði í
þessum vandræðum hans, og gripu til
eiðsins, og létu sira Þorlák sverja fyrir
faðerni drengsins. Þeir skutu á presta-
stefnu sumarið 1764, og þar sór síra Þor-
lákur í kirkjunni á Möðruvallaklaustri
fyrir Karitas, — og þá var þessu máli
lokið. — Þeir sem kunnugastir voru, á-
litu að prófastur hefði verið saklaus og
rangt grunaður um faðerni þessa barns,
og þessvegna hafi þetta málavafstur fall-
ið honum allþungt, svo að hann hafi ver-
ið undarlegur í skapi eftir þetta, en þó
stilltur vel. — Síra Þorlákur var enginn
auðmaður og átti stundum erfitt í búi,
en var oft sjálfur við sjó og formaður á
skipi sínu, enda var hann kunnugur út-
gerð á Látrum í æsku sinni.
Þegar síra Þorlákur var djákni á
Möðruvallaklaustri, eða árið 1738, átti
hann barn með „lausum og liðugum"
k/venmanni, þeirri sömu og hann kvænit-
ist síðar, sem þá var vinnukona á
klaustrinu og f „lægstu metum haldin“.
— Þessi kona var Guðrún Þórðardóttir,
sem var dóttir fátæks manns í Hallfríð-
arstaðakoti. Þau giftust vegna þess, að
hún sagðist vera orðin ólétt í annað sinn
af hans völdum, en það reyndist ekki satt
í það sinn. — Það er sagt, að síra Þor-
lákur gengi allnauðugur að eiga Guð-
rúnu konu sína, því að hún var kona
„óálitleg" og honum lítt samboðin. Eitt
sinn var maddama Guðrún að búa sig til
veizlu eða í kirkju, og leit í spegil. Síra
Þorlákur sá það og sagði: „Skoðaðu þig
ekki kona, þú ert herfileg". — En sjálfur
var hann manna fríðastur sýnum og hef-
ui lengi orðlagt verið, að heyra hann og
sjá fyrir altari eða í messuskrúða.
En fremur þótti síra Þorlákur „víf-
inn“, eða hneigður til kvenna, en siðlát-
ur var hann mjög að öðru og híbýla-
prúður. — Eins og fyrr getur, komst
hann í kvennamál og sór fyrir konu
(Karitas), sem var annáluð gála og laus-
lætisdrós. Eftir það fékk hann vanmátt
mikinn í vinstri hendi, og stóð þá ekki á
óvildanmönnum að telja þessa vanheilsu
hans vera refsingu fyrir meinsæri, sem
kunnugustu menn töldu ekki hafa verið
meinsæri, eins og áður getur. Sagt er að
síra Þorlákur hafi þráð dauða sinn
mjög, efri hluta ævi sinnar, en þó eink-
um eftir að hann varð vanheill. — Þau
síra Þorlákur og maddama Guðrún
bjuggu tvö fyrstu árin á Syðri-Reistará,
en síðar á Ósi til dauðadags. Þau áttu
saman 6 börn, sem öll dóu ung nema
em dóttir, sem Guðrún hét, og átti Jón
„vota“ Jónsson á Laugalandi og áttu
þau 10 börn. — Þau bjuggu seinna á
Brekkukoti í Hjaltadal.
S íra Þorlákur var talinn forspár
maður og dulskyggn, og verða hér á etftir
sagðar nokkrar sögur atf ihonum, sem
sanna þetta. Hann hafði t.d. oít sagt vin-
um sínumog kunningjum hivernig dauða
sinn og „afgang“ mundi bera að. Hann
kivaðst mundu drukkna í vatni, og var
það í almæli, að hann hafi löngu áður
en það kom fram, sagzt týna lifi sínu í
Hörgá, og að hann hafi enda tilgreint
vaðið á ánni, þar sem þetta mundi að
bera.
Eitt sinn þegar hann hafði lokið emb-
ættisgjörð í kirkjunni á Möðruvöllum,
um sumar, þegar margt utansveitarfólk
var við kirkju, gekk hann út eftir bæjar-
hiaðinu og í kringum marga hesta, sem
þar stóðu bundnii við stjaka. Hann lit—
aðist þegjandi eftir hestunum, sem þó
aldrei var venja hans. — Menn, sem
nærri stóðu, sáu að hann gekk að rauð-
um fola fallegum, klappaði honum um
brjóstið og sagði: „Hérna kemur þú?“ —
Ekki vissu þeir, sem við voru, hvort hann
mælti þetta til folans eða ekki. Prófastur
veik sér síðan til þeirra og spurði hver
ætti folann, en þeir gátu ekki frætt hann
ó >ví. Bað 'hann þá að hafa uppi á eig-
andanum, og koma honum til tals við
sig. Þeir gjörðu svo, en eigandinn, sem
var úr annarri sókn og langt að, kom að
máli við prófast, og bað prófastur hann
að selja sér folann. Hann gaf kost á því,
og hafði prófastur folann heim með sér,
og hafði hann fyrir reiðhest sinn. Af
þessum sama hesti drukknaði hann í
Hörgá, en frá þeim atburði er sagt á
þessa leið (sbr. Præ. XV, 1. 663):
Prófastur átti leið yfir Hörgá, en þeg-
ar hann fór að heiman frá Ósi, kvaddi
hann vandlegar en venja var til konu
sína og dóttur, og allt heimilisfólkið.
Fylgdarmann hafði hann með sér, sem
reið á undan honum veginn á Möðru-
vallanes alla leið að ánni. Ekki er þess
getið, að hann hafi mælt eitt orð við
manninn á leiðinni, — hann reið þögull,
— en þegar að ánni kom, bað hann
fylgdarmanninn að staldra við. Fór hann
þá af baki, lagðist niður á árbakkann 0?
gjörði bæn sína stutta stund. Síðan stóð
hann upp, þerraði tár af augum sér, og
sagði síðan við fylgdarmanninn, að nú
skyldu þeir ríða ána. — Sumir segja, að
prófastur hafi mælt fleira við hann, og
beðið hann að skila kveðjum til ýmsra
manna, ef hann skyldi týnast í ánni, og
segja djáknanum á Möðruvöllum fyrst-
um lát sitt, en að líkindum er þetta of-
hermt, því að varla hefði fylgdarmaður-
inn riðið ána á undan prófasti, eins og
hann gjörði, ef svo hefði verið.
Hörgá var ekki mikil í þetta
sinn, varla í kvið á hestunum, en þegar
fylgdarmaðurinn var nærri kominn upp
úr ánni, varð honum litið aftur fyrir sig,
og stóð þó Rauður í miðri ánni með
hnakkinn undir kviði, en prófast-
ur flaut í ánni. Sumir segja, að
hann hafi verið fastur í ístað-
inu, og því bæri straumurinn hann ekki
frá hestinum. — Maðurinn sneri aftur og
náði líki prófasts, en það kenndi einskis
lífsmarks með því. — Það höfðu menn
fyrir satt, að hvorki hafi hesturinn dott-
ið eða hrasað, heldur mundi prófastur,
allt í einu, hafa hnigið í ómegin, og svo
fallið af hestinum. Það er líka haldið, að
hnakkurinn hafi verið lausgirtur og aft-
arlega á lagður, og því hafi hann snar-
azt svo auðveldlega. — Þetta gjörðist 3.
júilí 1773. Kona síra Þorláks, Guðrún
Þórðardóttir, dó litlu síðar á sama ári.
Síra Þorlákur hafði verið að vitja sjúkra
þegar hann fór þessa ferð, og fylgdar-
maður hans hafði verið óreyndur ungl-
ingur.
Nóttina eftir að síra Þorlákur drukkn-
aði, dreymdi stúlku nokkra, sem honum
var kunnug, að hann kæmi til hennar og
kvæði (sbr. J. Á„ Þjóðsögur I, 230):
Dauðinn fór djarft að mér,
dauðanum enginn ver,
dauðinn er súr og sætur,
samt er hann víst ágætur
þeitm, sem í drottni deyja
og dóminum eftir þreyja.
á skulu að lokum sagðar nokkrar
þjóðsögur af síra Þorláki, sem flestar
bera vott um dulspeki hans og forspár:
Eitt sinn frétti síra Þorlákur, að fólk
á bæ einum í sóknum hans lagði þaS
í vana sinn að uppnefna fólk. Hann fór
þangað njósnarferð að kvöldi dags, og
komst svo í bæinn, meðan fólkið sat í
rökkrinu, að enginn varð var við. Prest-
ur stóð þar, sem hann gat heyrt allt,
Framlhald á hls. 12
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
16. janúar 1966