Lesbók Morgunblaðsins - 24.03.1963, Blaðsíða 5

sem kom út árið 1917, eins og áður
segir.
Á
Þ
Jegar samtímamaður ætlar
sér að skrifa um sænska
skáldið og Nóbelsverðlaunahöfund-
inn Pár Lagerkvist, þá fer hann
beinlínis hjá sér vegna þess hve
margt í lífsreynslu hans er hliðstætt
reynslu þessa einstæða listamanns.
Fæddur á trúræknu heimili í neðstu
rim miðstéttanna. Sendur í latínu-
skóla þrátt fyrir bágan efnahag.
Orðinn guðleysingi í öðrum bekk.
Lagerkvist gekk með blóðrauðan
hring á fingrinum og var hann tákn
byltingar. Háskólanám sem færði
honum heim vitneskjuna um til-
gangsleysi lífsins, tómleik rúmsins
og skortinn á frjálsum vilja hjá
manneskjunni, vandamál sem hann
átti eftir að glíma við alla ævi þaðan
í frá. Kynni af verkum Nietzsches og
Strindbergs og af norska tímaritinu
„Kunst og kultur“, sem kynnti fyrir
okkur Edward Munch, Cézanne,
Gauguin, van Gogh og Picasso.
E,
, n svo kom heppnin til skjalanna
í lífi Lagerkvists. Árið 1913 kom hann til
Parísar og kynntist af eigin raun hin-
um „analýtíska“ og „sýntetíska" kúbisma
Picassos og Braques, og þessi heiðríka
reynsla varð þess valdandi að hann
þroskaðist fyrr en jafnaldrar hans á
Norðurlöndum. Þegar árið 1914 var hann
þess umkominn að gefa út bókina
„Orðlist og myndlist", þar sem hann
lagði fram greinargerð fyrir væntan-
legum skáldskap sínum, sem varð bæði
tilraunakenndur og braut í bága við
natúralismann. En þó Lagerkvist væri
ósveigjanlega strangur, þá var hann alls
ekki einstrengingslegur eða „rétttrúað-
ur“ í neikvæðri merkingu, eins og sjá
má af því sem hann skrifaði í „Teater“
fjórum árum seinna. Þar segir hann
m.a.: „Sé baráttan fyrir nýju formi
ekki jafnframt barátta fyrir dýpri per-
Bónulegri sýn á lífinu, þá eiga menn fyr-
ir hvern mun að leiða hana hjá sér.“
Fyrri heimsstyrjöld og ábending henn-
ar um tilgangsleysi lífsins og angistin,
sem upp af henni spratt, hafði svo djúp-
tæk áhrif á Par Lagerkvist, að hann
varð fyrsti höfundur á Norðurlöndum
til að tjá hana. Þegar árið 1916 gaf hann
út ljóðabók. Hún hét einfaldlega „Áng-
est“ — Angist. Þar segir hann:
'Ancjest, ángest ár min arvedel,
tnin strupas sár, mitt hjártas skri t
várlden.
Og árið eftir kom leikrit eftir grískri
fjuirmynd, „Sista manskan" (Síðasta
manneskjan), um algera útrýmingu
mannsins og mannsandans. Það er svart-
«sta bölsýnisverk í öllum skáldskap
hans.
/s thyglisverðari eru þó leikritin í
•nda kúbismans, þrír einþáttungar sem
•llir bera heitið „Den svára stunden“
(Hin þungbæra stund), og einþáttungur-
inn „Himlens hemlighet“ (Leyndarmál
himinsins). Þeir sýna að þrátt fyrir guð-
leysið, hafði óhamið hugarflug Lager-
kvists tilhneigingu til að komast yfir
gröf og dauða út í geiminn í því skyni
að spyrja um tilganginn. Fyrsti einþátt-
ungurinn með nafninu „Den svára stund-
en“ á sér stað einni mínútu eftir bil-
slys. Síðustu sýnum dána mannsins,
þeirra á meðal bílnúmerinu, er raðað á
bakgrunninn svo þær minna á mynd
eftir Picasso. í þeim næsta liggur maður
á banasæng. Hjá rúminu gengur röð
af fólki af götunni eins og á gangstétt,
meðal annars ber þar fyrir augu hinn
deyjandi mann á yngri árum með unn-
ustu sinni, ungri og fallegri, og aftur á
efri árum með aldraðri eiginkonu sem
nú er orðin skass. Samtölin eru svo há-
stemmd, að maður býst við lausn lífs-
gátunnar á hverri stundu. f þriðja ein-
þáttungnum með sama nafni reikar lít-
ill, látinn drengur um dimman geiminn
með kerti í hendinni og leitar guðs.
Hann hittir nokkra látna menn, sem
hafa gefizt upp á leitinni og fengið sér
sæti til að klóra sér á tánum um alla
eilifð. Drengurinn verður náttúrlega að
athlægi meðal þeirra, en apaköttur hrifs-
ar af honum kertið og gleypir það.
En merkilegastur einþáttunganna er
þó „Himlens hemlighet", því þar koma
í fyrsta sinn fram nokkrar af hinum
táknrænu persónum sem koma við sögu
í öðrum verkum Lagerkvists. Litli gamli
maðurinn sem er að saga eldivið: hann
er guð í „Det eviga leendet" (Brosið
eilífa). Vitskerta unga stúlkan sem leik-
ur á gítar, er vantar fallegasta streng-
inn: hún er sjálfsagt hjálpræðishers-
stúlkan í „Gast hos verkligheten" (Gest-
ur veruleikans). Böðullinn sem stöðugt
situr og sviptir hausum af brúðum: hann
er auðvitað höfuðpersónan í hinni and-
nazistísku og stórvel gerðu smásögu
„Böðullinn“, sem var samin þegar á ár-
•inu 1933. Og loks hinn hlægilegi og ill-
kvittni dvergur: hann er uppkastið að
einni mestu mannlýsingu Lagei'kvists,
höfuðpersónunni í renessansa-skáldsög-
unni „Dvergurinn“.
Þ,
Eftir Torn Kristensen
lífðinni með því að segja sögur af sjálf-
um sér, ákveða loks að taka höndum
saman og leggja upp í leiðangur i leit
að guði. Meðal hinna látnu eru þrír
frelsarar, og einn þeirra, sem var á sín-
um tíma krossfestur, hefur nú komizt
að raun um að hann var alls ekki son-
ur guðs. Þegar þeir seint og síðarmeir
finna guð, lítínn. gamlan mann sem er
að saga eldivið, þá segir hann þeim að
hann hafi skapað þá vegna þess eins,
að af tvennu illu sé þó betra að vera
til en að vera ekki neitt, og að hann
hafi skapað börnin vegna þess að hann
var í svo indælu skapi þá stundina. Já,
hér verður brosið eilífa eins konar
gagnstæða við hjákátlega hegðun hinna
dauðu í einþáttungunum fjórum. Sömu
birtu stafar frá ljóðasafninu „Den lyck-
liga vag“. En árið 1923 kom frá hendi
Lagerkvists óratóríum sem hann nefndi
„Den osynliga" (Hinn ósýnilegi) þar
sem bjartsýnin varð grunntónninn, með
þeim afleiðingum að efahyggjumenn
hristu höfuðið. „Den osynliga" er and-
skaut leikritsins „Síðasta manneskjan"
. ð sjálfsögðu gerist ýmislegt I
þessu óratóríum. Verk LageiTkvists
hafa jafnan eitthvað fyrir augað. En
hugsuninni í því verður bezt lýst með
orðum norska rithöfundarins Ragnliild
Fearnley, sem hefur skrifað fróðlega
bók um hann. Hún segir: „Hinn ósýni-
legi er ekki guð, heldur mannsandinn
sem ævinlega er nærstaddur, þó hann sé
ósýnilegur, og er hluttakandi í öllu lífi
okkar og baráttu. Mannsandinn sem birt-
ist í fórainni og kærleikanum og býður
dauðanum byrgin. Hann mun einhvern-
tíma sigra efnið og brjóta á bak aftur
hin blindu öfl lífsins".
Þessi hugsun er ekki ný af nálinni.
Goethe hefur t. d. sagt: „Andi vor er
óendanlegur, og starf hans heldur áfram
frá eilífð til eilifðar.“ En hvað er það
annars sem Goethe hefur ekki sagt, og
hvaða hugsanir skyldu vera nýjar? Það
sem er athyglisvert er formið sem þessi
hugsun hefur fengið hjá Lagerkvist,
einkanlega í „Det besegrade livet“ (Hið
sigraða líf) frá 1927 og „Den befriade
manskan“ (Hinn frelsaði maður) frá
1940. Formið er þetta: Lífið, hin lífræna
náttúra, jurtir og dýr, gat ekki skapað
verðmæti eins og réttlæti, góðvild og
kærleik til náungans. „Maðurinn varð
að koma“, eins og segir í „Den befriade
manskan". „Maðurinn var afkvæmi and-
stæðna, tragískrar tvíhyggju, einhvers
konar margræðis í eðli lífsins. Maðurinn
var það eina sem gat rúmað allt í sér.
Maðurinn einn gat liðið þjáningar — og
maðurinn einn gat sokkið niður í hyl-
Nobelsskáldið Pár Lagerkvist á miðjum aldri.
essir einþáttungar hljóta að hafa
verið samdir í Kaupmannahöfn, þar sem
Lagerkvist dvaldist á árum fyrri heims-
styrjaldar. Hann varð þó ekki kunnur
í Danmörku fyrr en Carl Gad rektor
skrifaði um hann grein i „Litterært
mánedsmagasin", og leiddi það til þess
að fyrstu útgáfur af bókum hans með hin
um fallegu káputeikningum Griinewalds
tóku að safnast í bókahilluna hjá mér.
Bonniers-forlagið hefur ævinlega vand-
að séi-staklega til bóka eftir Lagerkvist.
Og þegar hin kaldhæðna og bjarta skáld-
saga „Det eviga leendet“ (Brosið eilífa)
kom út árið 1920, varð ég svo hrifinn,
að ég áræddi að halda um hann fyrir-
lestur í „Litterært samfund".
í þessari skáldsögu hætti hið víð-
feðma og háspekilega ímyndunarafl hans
sér aftur út í geiminn til að hafa upp á
tilgangi lífsins. Hinir látnu, sem sitja
alltumkring úti í geimnum og eyða ei-
11. tölublað 1963
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 5