Vísbending - 18.12.1998, Blaðsíða 29

sem er í tveimur deildum, fulltrúadeild
og öldungadeild, fer með löggjafa-
rvaldið og er varaforsetinn í forsæti
yfir öldungadeildinni og hefur úrslita-
atkvæði ef atkvæði falla jöfn, annars
hefur varaforsetinn ekki atkvæðisrétt.
Forsetinn hefur neitunarvald á lög eða
ályktanir þingsins en tveir þriðju hlut-
ar atkvæða geta snúið neitun við. Þing-
mönnum er óheimilt að vera í starfi
hjá hinu opinbera meðan þeir gegna
þingmennsku. Dómarar
hæstaréttar eru skipaðir
af framkvæmdavaldinu
en þingið þarf að
staðfesta skipun þeirra
eða hafna. Hæstiréttur
ákveður sjálfur hvaða
mál hann tekur til með-
ferðar og hann getur
seilst niður á neðsta
dómstig og tekið mál til
afgreiðslu ef hæstarétt-
ardómarar álíta þörf á
því.
Hvar kreppir
skórinn?
elsta gagnrýni á
íslenska stjórn-
skipun er að embætti forseta Islands
sé í raun valdalaust þrátt fyrir ákvæði
stjórnarskrár um rnikil völd hans.
Völdin eru í höndurn forsætisráðherra
sem jafnframt er áhrifamikill á
Alþingi. Aðskilnaður löggjafarvalds
og framkvæmdavalds er mjög ófull-
kominn og einnig hefur dómstólum oft
verið legið á hálsi fyrir að vera heldur
hallir undir stjórnvöld í ákvörðunum
sínum.
Hvernig mætti bæta úr
þessu?
Skilgreina þyrfti hlutverk forseta
íslands á ný. Nokkur sátt hefur
verið um að forsetinn sé andlit þjóð-
arinnar út á við, nokkurs konar farand-
sendiherra. Staðfesting laga hefur ver-
ið málamyndahlutverk til þessa og
eina raunverulega framlag forsetans í
stjórnskipuninni er að hann veitir
stjórnarmyndunarumboð að eigin geð-
þótta. Eðlilegt væri að forseti mynd-
aði ákveðið mótvægi við Alþingi þar
sem hann er þjóðkjörinn á sama hátt
og það en gera þyrfti rétt hans til
íhlutunar skýrari og e.t.v. skilvirkari.
T.d. mætti hugsa sér svipað kerfi og
er í Bandaríkjunum um að ef forseti
neitar að samþykkja lög, þá sé þeirn
vísað á ný til Alþingis og að þau nái
fram að ganga ef 2/3 hlutar þess sam-
þykkja þau á ný.
í rekstri fyrirtækja hefur þróast sú
venja að stjórn er valin af eigendum
og annast hún stefnumótun og ræður
framkvæmdastjóra. Framkvæmda-
stjórinn er ábyrgur fyrir daglegum
rekstri og getur valið sér samstarfs-
menn. Samskonar fyrirkomulag mætti
hugsa sér í stjórnskipan. Alþingi setur
lög og ræður framkvæmdastjóra, for-
sætisráðherra sem hefur það lilutverk
að framfylgja lögunum og stefnu Al-
þingis. Forsætisráðherra ræður sér
samstarfsmenn og yrði ábyrgur fyrir
daglegum rekstri. Þótt það sé vel þekkt
erlendis að framkvæmdastjóri sitji í
stjórn senr fullgildur stjórnarmaður,
stundum formaður, er hægt að tína til
gild rök fyrir því að svo ætti ekki að
vera. Eðlilegt væri því að Alþingi réði
forsætisráðherra, væri hann þingmað-
ur þá yrði hann að afsala sér þingsæti
sínu, og síðan skipaði hann samráð-
herra sína og leitaði staðfestingar Al-
þingis. Sama ætti að gera með aðra
helstu embættismenn. Með þessu
vinnst að ábyrgðin er klár. Hlutverk
Alþingis er að setja lög og eðlilegt er
að það hefði yfir þeirri sérfræðiþekk-
ingu að ráða að þingmenn gætu unnið
lagatexta á eigin vegum. Nú er þetta
svo að rnikill hluti lagafrumvarpa sam-
inn á vegum framkvæmdavaldsins
sem er þannig með fingurna á bóla-
kafi í löggjafarvaldinu. Framkvæmda-
valdið yrði að vera ábyrgt gagnvart
löggjafarvaldinu sem jafnframt þyrfti
að hafa úrræði til eftirlits með fram-
kvæmdavaldinu. Alþingi hefði vald til
að ráða nýjan forsætisráðherra ef því
þætti sem hann stæði sig illa. Óeðlilegt
er hins vegar að hægt sé að rjúfa þing
á þann hátt sem nú er því að þingmenn
eru kjörnir fulltrúar fólksins í landinu
og er ætlað að starfa sinn fyrirfram-
ákveðna tíma, þ.e. fjögur ár.
Dómendur rnætti skipa á þann hátt að
ríkisstjórn gerði tillögu til Alþingis unr
hæstaréttardómara sem staðfesti eða
hafnaði viðkomandi. Auka þyrfti
sjálfstæði hæstaréttar, t.d. þannig að
hann myndi sjálfur
ákveða hvort hann tekur
mál fyrir sem áfrýjað
hefur verið og einnig
ætti hæstiréttur að geta
tekið upp sjálfstæða
skoðun á lögum sem
Alþingi hefur afgreitt.
Ef þær hugmyndir sem
að ofan eru raktar kæm-
ust í framkvæmd væri
ávinningurinn mun skýr-
ari stjórnskipan þar sem
ábyrgðin lægi hjá kjörn-
um fulltrúum sem bera
ábyrgð gagnvart kjós-
endum. Alþingi bæri
jafnframt ábyrgð á fram-
kvæmdavaldinu og yrði
að sjá til þess að það færi eftir vilja
þess. Dómskerfið hefði sama hlutverk
og nú, m.a. að fylgjast með því að
framkvæmdavaldið færi að lögum og
einnig að lög stæðust stjórnarskrá.
Kjördæmamálið
Nokkrar umræður hafa spunnist
um kjördæmaskipan vegna til-
lögu forsætisráðherra um breytingar á
henni. Umræðan um að landið allt
verði eitt kjördæmi fær hins vegar lít-
inn hljómgrunn meðal flestra stjórn-
málamanna. Það er nokkur synd því
að með því að binda þingmennsku við
landssvæði er verið að takmarka val-
möguleika fólks mikið. Til að taka
einfalt dæmi þá ætti rnaður sem á
heima í kjördæmi þar sem lítil stem-
ming væri fyrir menningarmálum fáa
eða enga valkosti ef þannig raðaðist
upp á listum að engir menningarvitar
væru meðal efstu manna. Vissulega
gætu niðurstöður kosninga þar sem
kosið er um einstaklinga orðið tilvilj-
anakenndar og mögulegt er að flokka-
kerfið ntyndi riðlast, en er það svo
slæmt? Samsetning Alþingis endur-
speglaði í það minnsta vilja almenn-
ings og eðlilegt er að hann hafi úrslita-
valdið, ekki þær andlitslausu stofnanir
29