Vísbending - 18.12.1998, Blaðsíða 7

fræðiþekking mín væri þá ennþá til-
tölulega takmörkuð, otbauð mér alveg
ástandið á íslandi haustið 1945. Það
var eðlilegt að viðbrigðin væru mikil;
að koma frá landi þar sem öllum kröft-
um heillar þjóðar hafði verið einbeitt
að stríðsrekstri og menn orðið að neita
sér um allan munað, og hingað þar
sem ljóst var að hamslaus eftirspurn
var í gangi og
ekkert gert til að
hafahemil áhenni,
gengið var aug-
ljóslega alveg
snarvitlaust skráð
og hlaut eitt sér að
valda því að þessar
innstæður hyrfu á
örskömmum tíma.
En samtímis var
verið að ráðstafa
þessum sömu inn-
stæðum til þess að
kaupa skip og alls
konar fjárfesting-
arvörur, sem áttu
að koma til lands-
ins nokkrum árum
síðar. Þetta gat
ekki endað nerna á
einn veg; með því að menn stóðu uppi
gersamlega blankir og gátu því varla
ráðið til lyktaþeim fjárfestingum, sem
þegar hafði verið byrjað á.
Þarna var náttúrlega verið að beita
aðferðum áœtlunarbúskapar og sumt
afþvísem varframkvœmt varkannski
ekki svo vitlaustþóttþað klikkaði, eins
og t.d. síldin, sem menn vegna reynslu
áranna á undan vonuðust eftir miklum
vinningum í. Kannski gerðu menn sér
heldur ekki greinfyrir að íslenskifreð-
fiskiðnaðurinn var einfaldlega of stór
fyrir markaðina erlendis?
Hagstjórn verður ekki byggð á vænt-
anlegum stórum happdrættisvinning-
um. Menn verða að byggja á því, sent
þeir hafa öruggt í hendi. Það er út af
fyrir sig rétt að síldin var dyntótt og
markaðsaðstæður gerbreyttust þegar
stríðinu lauk, og margt annað kom upp
á sem var ófyrirséð. En ég held að eng-
inn vafi sé á því að meginorsökin að
erfiðleikum okkar var sú, að við tókum
ekki á grundvallarefnahagsvandanum,
meðan við höfðum allt sem til þurfti
til að leysa hann með kerfisbreytingu:
réttri skráningu gengis, stjórn á
peningamálum og ríkisfjármálum o. s.
frv.. í staðinn var tekið á honum þegar
ljóst var að allur gjaldeyrir var
uppurinn og þá með þeim hætti að efla
og útfæra haftakerfið þannig, að þau
höft, sem við höfðurn búið við fyrir
stríð, voru barnaleikur einn í
samanburði við þær viðjar, sem nú
voru reyrðar um þjóðlífið.
En hvernig voru eiginlega efnahags-
leg viðhorf Islendinga almenntá þess-
um tíma? Þjóðin hafði ekki á að skipa
nema handfylli af menntuðum hag-
frœðingum og frœði þeirra virðast
luifa verið flestum mönnum framandi
á þessum tíma og þeir ogfræðigreinin
ekki hátt skrifuð meðal ráðamamui.
Allir flokkar virðast hafa átt
tiltölulega auðvelt með að ná saman
um úrrœði þar sem sífellt var með
handafli verið að fœra úr einum
vasanum í annan,frá innflutningi yfir
til útflutningsgreinanna, og mylgra
uppbótum milli stétta til þess að reyna
að halda öllum sœmilega sáttum.
Það er rétt. Það var afskaplega erfitt
að mynda eða koma á samfelldri
efnahagsstefnu á stríðsárunum vegna
þess að hagkerfið var hröðum
breytingum undirorpið, allt var á ferð
og flugi í þjóðfélaginu. Það tókst ekki
að mynda ríkisstjórn á árinu 1942 og
við tók veik embættismannastjórn,
eins og ég sagði áðan, sem gat helst
samið um og fengið þingið til að styðja
sig í haftaráðstöfunum og verðlags-
eftirliti ýntiss konar og jöfnunar-
aðgerðum ntilli stétta. Kjör atvinnu-
greinanna voru tengd saman og allt
tengt vísitölu og síðan tekið til við að
greiða niður vísitöluna. Að nafninu til
jókst verðbólgan ekki gífurlega á
stjórnartíma utanþingsstjórnarinnar,
en ntenn tóku ekki á grundvallar-
vandanum, brugðust bara við
sjúkdómseinkennunum eftir því sem
þau komu í ljós. Þannig að þegar
stríðinu lauk er hér geysileg eftirspurn
eins og saman-
safnað vatn fyrir
ofan stíflu, sem
allt í einu brestur,
þegar möguleik-
arnir til að eyða
peningum, kaupa
vörur, opnast að
nýju. Eg ætla ekki
út í umræðu um
það sem gerist á
næstu árum - ég
var ekki heima á
þeim tíma og
fylgdist ekki með
því - en það er ljóst
að þeir ungu hag-
fræðingar, sem hér
störfuðu, - þeir
voru ekki rnargir
og allir ungir -
voru ekki í sterkri aðstöðu til að hafa
áhrif á þróunina.
Hvernig var svo að koma heim íþetta
þjóðfélagsástand?
Eg byrjaði á því 1951 að koma heim á
sumrin og vinna að samningu árs-
skýrslna Landsbankans og fór þá að
fylgjast betur með, komast inn í þetta
smám saman. Endanlega kom ég ekki
heint fyrr en 1954 og þá var að sjálf-
sögðu annað ástand en í lok stríðsins.
Þessi mikla eftirspurn hafði hjaðnað
fyrir löngu, það hafði ríkt stöðnun
undanfarin ár og jafnvel samdráttur í
þjóðarframleiðslu og atvinnuleysi
haldið innreið sína. Ástandið var af-
skaplega erfitt, allir hlutir voru meira
eða minna skammtaðir eða skipt á
milli manna af einhvers konar úthlut-
unarnefndum. Það var Ijóst að rnikið
verkefni var framundan að reyna að
koniast út úr þessu ástandi.
Það er einmitt á þessum árum, í kring-
um og upp úr 1950, sem önnur lönd
Evrópu fara að marka nýja efnahags-
stefnu, sem mótaðist rnjög af þeiin
hugmyndum, sem menn sameinuðust
um í OEEC; Að koma á beinum og
eðlilegum viðskiptum ntilli kaupenda
Nokkrir hagfræðingar: F.v. Torfi Ásgeirsson, Ólafur Björnsson, Gylfi Þ.
Gíslason, Björn Tryggvason, Jónas Haralz og Jóhannes Nordal. Ljósm.st. Þóris
7