Vísbending - 18.12.1998, Blaðsíða 28

Ný stjórnskipun?
Lýðræði hér á landi þykir sjálf-
sagt og sjaldnast eru miklar
deilur um framkvæmd þess.
Stjómskipun okkar miðast í orði við þrí-
skiptingu valds, löggjafarvald, fram-
kvæmdavald og dómsvald. Hlutverk
löggjafarvaldsins er að ákveða, fram-
kvæmdavaldsins að framkvæma vilja
löggjafarvaldsins og dómsvaldsins að
skera úr um ágreining. Fyrir örfáum
árum var gerður mikill uppskurður á
dómskerfinu og formlega skilið á milli
þess og framkvæmdavaldsins. Lengi
hafði tíðkast að sýslumaður fór með
bæði rannsókn og dómsuppkvaðningu
í ýmsum lögreglumálum. Það var lítil
þúfa sem hratt breytingunni af stað en
það þurfti erlenda dómstóla til að
hnykkja á aðskilnaðinum.
Sáralitlar umræður hafa hins vegar
orðið um aðskilnað löggjafarvalds og
framkvæmdavalds.
Mikil samþætting er á
þessum sviðum því að
yfirmenn framkvæmda-
valdsins eru yfirleitt
einnig hluti af löggjafar-
valdinu, ráðherrar sem
sitja á Alþingi. Ekki er
langt síðan Siv Frið-
leifsdóttir þingmaður
lagði til að þessu yrði
breytt. Spurningin er,
hvort ekki sé orðinn
brýn þörf á meiriháttar
uppskurði á stjórnskip-
un íslenska lýðveldis-
ins? Eiga þegnar
landsins ekki rétt á því
að inálið verði skoðað í
alvöru?
✓
^ Islensk stjórnskipun
Istjórnarskránni er mælt fyrir um
stjórnskipun íslands. Hún er í gróf-
um dráttum eftirfarandi: Alþingi Is-
lands og forseti fara saman með lög-
gjafarvaldið. Forseti staðfestir lög eða
hafnar og skal þá fara fram þjóðarat-
kvæðagreiðsla um lögin sem þó öðlast
gildi nema þeim sé hafnað í þjóðarat-
kvæðagreiðslunni. Forseti getur lagt
Tómas Örn Kristinsson
fram lagafrumvörp á Alþingi. Hann
getur rofið þing og boðað til kosninga.
Forseti getur gefið út bráðabirgðalög
ef Alþingi er ekki að störfum. Hann
veitir embætti og getur vikið mönnum
sem hann hefur skipað úr embætti. I
fjarveru forseta fara forseti Alþingis,
forsætisráðherra og forseti hæstaréttar
með forsetavald. Forseta er hægt að
leysa frá störfum ef meirihluti sam-
þykkir slíkt í þjóðaratkvæðagreiðslu
sem boðuð er af samþykkt Alþingis
með 3/4 þingmanna. Ef krafa Alþingis
hlýtur ekki samþykki í þjóðaratkvæða-
greiðslu skal rjúfa þing og efna til
nýrra kosninga. Ráðherrar fara með
framkvæmdavald í umboði forseta Is-
lands. Ráðherrar eiga rétt á að taka þátt
í umræðum á Alþingi eins oft og þeir
vilja en gæta verða þeir þingskapa.
Þeir hafa þó ekki atkvæðisrétt nema
þeir séu jafnframt alþingismenn. Ekki
eru sérstök ákvæði í stjórnarskrá um
skipun dómenda sem fara með æðsta
dómsvaldönnuren almenn ákvæði um
embættismenn en það fer eftir öðrunr
lögurn. Dómendum er ekki hægt að
víkja úr embætti nema með dómi og
ekki er hægt að flytja þá í annað ern-
bætti mót vilja þeirra nema verið sé
að koma á nýrri skipun dómstóla.
Hæstaréttardómarar eru ekki kjör-
gengir til Alþings.
Bandarísk stjórnskipun
Til samanburðar eru hér rakin
helstu atriði bandarískrar stjórn-
skipunar en hún er fyrirmynd flestra
raunverulegra lýðræðisríkja síðari
tíma. Þar er aðskilnaðurinn mikill en
þó er uin ákveðna samþættingu að
ræða því að framkvæmdavaldið getur
haft takmörkuð áhrif á
löggjafarvaldið og
dómsvaldið er með
áþekkum hætti tengt
bæði framkvæmdavald-
inu og löggjafarvaldinu.
Þetta nefna Bandaríkja-
menn gjarnan „eftirlit og
jafnvægi“ (e.: checks
and balances). Kerfið,
eins og því er lýst í
bandarísku stjórnar-
skránni, er í fáum orðum
eftirfarandi: Forseti fer
með framkvæmdavald,
hann velur ráðherra og
ýmsa embættismenn
sem stjórna í uinboði
hans. Ráðherrar og hátt-
settir embættismenn þurfa að fá stað-
festingu þingsins til að taka við
embætti. Þingið getur jafnframt leyst
embættismenn frá störfum (e.: im-
peachment) ef þeir gerast sekir um
drottinssvik, mútuþægni eða aðra
alvarlega glæpi eða misferli. Ef leysa
skal forseta Bandaríkjanna frá störfum
þá skal forseti hæstaréttar stjórna yfir-
heyrslum yfir honum. Tvo þriðju hluta
atkvæða þarf til að leysa embættis-
menn undan skyldum sínum. Þingið
28