Árbók Hins íslenzka fornleifafélags

Årgang

Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1977, Side 62

Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1977, Side 62
68 ÁRBÓK FORNLEIFAFÉLAGSINS Form orðsins vatn(s)karl og framburður. Fyrst verður síðari hluti orðsins tekinn til athugunar, enda skiptir hann mestu máli. Ákveða þarf, hvort síðari liðurinn hefir uppruna- lega verið -lcarl eða -lcall. Undir þessu er skýringin á uppruna orðs- ins komin. Ef hið síðara reyndist rétt, ætti orðið að líkindum ekkert skylt við orðið karl ,maður; gamall maður; vinnumaður’. Nú ber þess að gæta, að elztu handritin, sem orðið kemur fyrir í, eru frá þeim tíma, þegar þess er tekið að gæta, að ll og rl' falla saman og verða [cll]. En hinu má heldur ekki gleyma, að frá 14. öld eru til mörg handrit, sem halda ll og rl aðgreindum. Við skulum fyrst minnast á dæmin úr Alfr. II, 252 og 254, þar sem orðið er notað um vatnsberann eða vatnsberamerkið. Þó að við vitum, að orðið er í þessari merkingu örugglega komið af karl, skipt- ir stafsetningin allt um það máli. Handritið, sem eftir er prentað, er, eins og áður er rakið, frá því um 1350, og eru ekki miklar líkur á að finna víxlun á ll og rl í svo gömlu handriti, þó að að vísu séu kunn eldri dæmi, sem benda til, að breytingin hafi verið tekin að gera vart við sig (í Hauksbók). Orðið kemur fyrir á þremur stöðum í ofangreindu handriti. Á bl. 9r 19 er ritað vatnkr (í útgáfunni stafsett vatn karl), og hlýtur þetta að vera stytting úr vatnkarl (nefnifall). Á bl. 9v 8 er ritað ,vatnkarls‘ (eignarfall). Hins vegar er eignarfallið ritað ,vatnkals’ á bl. 9r 13, sbr. bls. 64 hér að framan (neðanmáls). Þessi ritháttur sýnir ekki breytinguna rl > dl, heldur breytinguna rls > Is (þ. e. 1 • s), sbr. að karls er að jafnaði borið fram [kha 1 • s] og jarls er borið fram [jal • s], þó að dl-framburður sé einnig kunnur í eign- arfalli, þ. e. [khadls] eða jafnvel í hátíðlegum framburði: [khar<jls]. Vitnisburður handritsins bendir samkvæmt því, sem sagt hefir verið, eindregið til þess, að síðari hluti orðsins í framan greindri merkingu sé upprunalega -karl. Þetta kemur engan veginn á óvart, þar sem oi'ðið er þýðing á lat. aquarius, sem í rauninni merkir ,vatns- burðarmaður, vatnsberib Annars verður síðar vikið að merkingum þessa latneska orðs. Elzta dæmið, miðað við aldur handrita, um orðið í merkingunni ,vatnsílát‘, mun vera úr Stjórnarhandritinu AM 227 foh, en þar stendur ,uatn karlinw' (um 1350), og í öðru Stjórnarhandriti, AM 226 fol., litlu yngra (1360—1370) stendur ,uatnkarlinn‘. 1 hdr. AM 62 fol. frá því um 1375 stendur ,vatzkarl‘ (þolfall), en það handrit held- ur aðgreindu ll og rl að sögn Ólafs Halldórssonar, sem bezt hefir
Side 1
Side 2
Side 3
Side 4
Side 5
Side 6
Side 7
Side 8
Side 9
Side 10
Side 11
Side 12
Side 13
Side 14
Side 15
Side 16
Side 17
Side 18
Side 19
Side 20
Side 21
Side 22
Side 23
Side 24
Side 25
Side 26
Side 27
Side 28
Side 29
Side 30
Side 31
Side 32
Side 33
Side 34
Side 35
Side 36
Side 37
Side 38
Side 39
Side 40
Side 41
Side 42
Side 43
Side 44
Side 45
Side 46
Side 47
Side 48
Side 49
Side 50
Side 51
Side 52
Side 53
Side 54
Side 55
Side 56
Side 57
Side 58
Side 59
Side 60
Side 61
Side 62
Side 63
Side 64
Side 65
Side 66
Side 67
Side 68
Side 69
Side 70
Side 71
Side 72
Side 73
Side 74
Side 75
Side 76
Side 77
Side 78
Side 79
Side 80
Side 81
Side 82
Side 83
Side 84
Side 85
Side 86
Side 87
Side 88
Side 89
Side 90
Side 91
Side 92
Side 93
Side 94
Side 95
Side 96
Side 97
Side 98
Side 99
Side 100
Side 101
Side 102
Side 103
Side 104
Side 105
Side 106
Side 107
Side 108
Side 109
Side 110
Side 111
Side 112
Side 113
Side 114
Side 115
Side 116
Side 117
Side 118
Side 119
Side 120
Side 121
Side 122
Side 123
Side 124
Side 125
Side 126
Side 127
Side 128
Side 129
Side 130
Side 131
Side 132
Side 133
Side 134
Side 135
Side 136
Side 137
Side 138
Side 139
Side 140
Side 141
Side 142
Side 143
Side 144
Side 145
Side 146
Side 147
Side 148
Side 149
Side 150
Side 151
Side 152
Side 153
Side 154
Side 155
Side 156
Side 157
Side 158
Side 159
Side 160
Side 161
Side 162
Side 163
Side 164
Side 165
Side 166
Side 167
Side 168
Side 169
Side 170

x

Árbók Hins íslenzka fornleifafélags

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Árbók Hins íslenzka fornleifafélags
https://timarit.is/publication/97

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.