Morgunblaðið - 14.09.1997, Blaðsíða 4

4 B SUNNUDAGUR 14. SEPTEMBER 1997
MORGUNBLAÐIÐ
NÁTTÚRUFEGURÐ Lónsöræfa felst ekki hvað síst í mikilfenglegum jarðfræðifyrirbrigðum, litadýrð þeirra og fjölbreytileik.
Sóð yfir Stórahnausgil og Víðibrekkusker gegnt jökulsánni.
Auðæfin í óbyggðum
Öræfí íslands eru auðlind fyrir ferðamenn sem
sækja í náttúrukyrrð og fegurð. Stór hluti þeirra
er eignarland bænda sem setur þeim skyldur á
herðar en veitír þeim líka ýmsa möguleika. Urður
Gunnarsdóttir kynnti sér eina slíka óbyggðajörð,
Stafafell í Lóni, sem á Lónsöræfí.
Geldinga- >.
'fell
Sl^ tafáfe11sfjö11
ÖWW.-, ‘-JJorðurhnúta SvvNC•":./■■ . '■
‘................ •
ÍÍaI Fyrirhugað tjald- og skálasvæði
H Fyrirhugað tjaldsvæði
Fyrirhuguð göngubrú
. .4- . '■' ■ ■ V'
c hrau,l; %
•'•Jy \ ,
rí Kollumúla-.<>,
\öA'v, "-\vatTn •
V,\'\ 809 p-Æj
._.......-W
^0íður / Lciðar-
n*,-' ...
Víðibitkku-
:sr.^
Mörk Friðlands
' Lónsöræfum , í
'?írustaðaila'ur.... *t\ír
'v/riistaðaöo""
[ • ;fe• ■ ••i/ - •• V-
I /: ' •cfömÖrk ^
Wvellir r Stiea-

GRÓÐURSÆLT umhverfi Múlaskála, sem stendur undir Kollumúla.
Til hægri er filikambur, þar sem Kollumúlavegur, vegarslóðinn inn
á Lónsöræfi, endar.
FÁTT er Uklega hollara sálinni
en að ganga um óbyggðir með
allt sitt hafurtask á bakinu.
Njóta mikilfenglegrar náttúr-
unnar og láta óblítt veðurfar
ekkert á sig fá. Velta fyrir sér nöfn-
um á náttúrufyrirbærum sem væru
lítils virði ef þau hétu ekki neitt,
grafa upp brotakennda jarðfræði-
þekkinguna og róta til í grasagarðin-
um í kollinum. Á slíkri göngu fagnar
ferðalangurinn skála sem birtist í
þokusuddanum og stikum sem vísa
til vegar þegar hann hélt að hann
hefði villst af leið. En hann leiðir
kannski ekki hugann að þvi hver eigi
landið sem hann gengur á. ísland er
ekki eign þjóðarinnar því stór hluti
hálendisins er eignarland bænda
víðs vegar um land. Hvemig er það
að eiga hálendisjörð, hvaða skyldum
gegnir eigandi slíkra öræfaauðæfa
og hvaða hugmyndir hefur hann um
uppbyggingu svæðisins? Gönguferð
um eina þeirra, land Stafafelis í
Lóni, í fylgd með Gunnlaugi Ólafs-
syni, kann að varpa örlitlu ljósi á
það.
Land Stafafells nær yfir öll
Lónsöræfi eða Stafafellsfjöll, suð-
austur undir Vatnajökli. Nafngiftir
svæðisins hafa verið nokkuð á reiki
en Gunnlaugur bendir á að þar sem
ekki sé aðeins um öræfi að ræða,
heldur svæði allt niður í byggð, lýsi
nafnið Stafafellsfjöll því ef til vill bet-
ur. Margt göngufólk þekkir til svæð-
isins, ekki síst þegar gengið er frá
Fljótsdal eða úr Snæfelli yfir í Lón.
Þá er gengið um það undraland jarð-
myndana sem birtist þar en litadýrð-
in í bergi og skriðum er óvíða meiri
en í Lóni og eitt aðáleinkenni svæð-
isins.
Land Stafafells er geysistórt, það
var um aldir landmesta og verð-
mætasta jörð í Lóni. Hún er rúmlega
400 ferkílómetrar að stærð, og er
langstærstur hluti hennar óræktað
land, fjöll, gil, skóglendi og heiðar.
Lónsöræfi eru friðland, eitt af
stærstu verndarsvæðum landsins,
um 320 ferkflómetrar, geysifjöl-
breytt að því er varðar jarðmyndan-
ir, gróðuifar og jökla. Það tak-
markast af Skyndidalsá að sunnan,
Jökulsá að Vondasnaga í Jökulsár-
gljúfri og þaðan lína austur um
Hnappadalstind og Sviptungnavarp í
Flugustaðatinda. Vatnaskil og sýslu-
mörk ráða að austan, norðan og í
Vatnajökli að vestan.
í Jökulsá í Lóni renna vatnsmiklar
ár, Skyndidalsá og Víðidalsá, en
þessar þrjár ár mynda þrjá fleka í
fjalllendi Stafafells. Tveir þeirra
liggja austan Jökulsár og eru skil
milli þeirra um Víðidalsá. Annars
vegar eru Framfjöll, þar eru m.a.
sumarhúsasvæði. Hins vegar eru
Innfjöll með t.d. Kollumúla, Víðidal
og Hraun, þar sem fjölbreytni í nátt-
úrufari er óvenjumikil. Vestan Jök-
ulsár og austan Skyndidalsár í átt til
jökuls liggur svæði sem nefnt hefur
verið Eskifellsfjöll og er sú skipting
frá því að búskapur var í Eskifelli.
Griðland göngufólks
í friðlandinu hafa ferðafélög reist
gönguskála og Náttúruvernd ríkisins
hefur þar eftirlitsmenn. Gönguleiðir
hafa verið stikaðar og vegir lagðir að
svæðinu. Töluverð umferð er nú þeg-
ar um svæðið en eins og aðstæðum
er háttað nú eru ferðamenn háðir
bflum til að komast að því vegna
straumharðra áa. Ekki er hins vegar
akfært innan þess og áætlanir land-
eigenda og yfirvalda miðast við að
svæðið verði fyrst og fremst göngu-
land.
Drög hafa verið gerð að göngu-
brúargerð og uppbyggingu tjald-
stæða tfl að gera göngufólki auðveld-
ara að komast um svæðið sem vatns-
fóll skera í sundur. Hafa landeigend-
ur skipulagt það sem griðland
göngumannsins og miðast nýting
landsins við þarfir göngufólks um-
fram aðra hópa. Þær felast í því að
koma upp þjónustusvæðum við þjóð-
veginn og tjaldstæðum inni á svæð-
unum sem tæp dagleið er á milli.
Verða þau væntanlega í Smiðjunesi
framan við Austurskóga, Ásum við
Eskifell, Nesi við Kollumúla, Keilu-
völlum í Skyndidal og í Víðidal.
Ein göngubrú er á svæðinu, við
Múlaskála sem stendur við Kollu-
múla, og tengir hún Eskifellsfjöll og
Inníjöll. Til að komast gangandi úr
byggð og opna hringtengingu er ráð-
gert að byggja brýr við Einstigi, sem
tengir Framfjöll við Eskifell, yfir
Víðidalsá til að greiða leið að menn-
ingarminjum og bæjarrústum þar og
til að tengja svæðin betur.
Sérkenni svæðisins liggja í sögu
þess og jarðfræði. Sagan felst í sögu
Stafafells sem stórbýlis og kirkju-
staðar en þar er ríflega 130 ára göm-
ul timburkirkja, og fjallabúskapnum
sem var á nokkrum stöðum í hinu
víðáttumikla fjalllendi jarðarinnar.
Er byggðin í Víðidal á síðustu öld
þeirra þekktust en einnig má nefna
bæinn Eskifell þar sem búið var
1836-1863.
Stafafelli fylgdu nokkrar hjáleigur
og á bærinn Brekka, fyrrum Stafa-
fellshjáleiga, fjórðung af fjalllendinu.
Jöldar eru eitt megineinkenni
Suðausturlands og hafa gegnt stóru
hlutverki í mótun landsins. Kraftar
ísaldar og jökla leiddu til gífurlegs
jarðrofs sem er einkennandi fyrir
Lón.
Litfagrar líparítskriður og djúp-
bergsinnskot, um 6 milljóna ára, eru
tvö af sérkennum í jarðfræði svæðis-
ins. Litríkið í fjalllendi Stafafells-
jarðarinnar má rekja til megineld-
stöðva sem voru virkar lfldega fyrir
um fimm til níu milljónum ára,
Kollumúlaeldstöðvarinnar og Lón-
seldstöðvarinnar. Helgi Torfason
jarðfræðingur rannsakaði svæðið og
kortlagði skömmu eftir að það var
friðlýst. í úttekt hans kemur fram að
mikfl jarðhitavirkni hefur fylgt eld-
stöðvunum og hefur hún valdið mik-
illi umbreytingu á bergi umhverfis
þær. Enginn jarðhiti er hins vegar
lengur virkur á þessu svæði. Hins
vegar vitna nöfn á borð við hið lit-
fagra Ölkeldugil um að þar hafi verið
ölkelda en hún hefur hins vegar ekki
fundist. Mikið er um brota- og
bólstraberg, svo og súrar bergmynd-
anir á borð við líparít, móberg,
flikruberg og innskot. Ein fallegasta
jarðmyndunin er tilkomumikill
bergeitfll í Sviptungnakolli, en hann
er bleikur og nánast svepplaga með
dökkum hatti ofan á. í giljunum get-
ur víða að líta mikið sjónarspil. Ak-
fært er að Hvannagili við Austur-
skóga en inni á friðlandinu sjálfu eru
Þilgil og Stórahnausgil dæmi um
það. í sólskini lýsa þessar jarð-
myndanir í litum sem fátæklegt
orðfæri fær tæpast lýst, né heldur
tilfinningunni að stíga niður fæti í
það listaverk sem manni virðast
marglitar skriðumar stundum vera.
Þær öðlast nýjan og dularfullan blæ
þegar þokan leggst yfir, eins og
reyndar allt sem í henni býr. Og
þótt háir tindar sem girða af Jök-
ulsárdalinn feli sig og dimmviðri
hindri útsýn, bætir litadýrðin við
skrefin sem stigin eru það oftar en
ekki upp.
í björtu veðri er yfirsýn yfir hrika-
legar og kynlegar móbergsmyndanir
í Tröllakrókum fáu lík, þaðan sést í
mikla skriðjökulstunguna á Axar-
fellsjökli og yfir Jökulsánni gnæfa
Jökulgilstindar og Sauðhamarstind-
ur. Nyrst í Lónsöræfum sést í Snæ-
fellið með hvítan koll. Niðri á eyrum
jökulsárinnar ráða dyntir hennar því
hvort klöngrast verður upp og niður
gil, eða farið eyramar, farvegur
hennar breytist og greið leið um eyr-
amar verður að ófæru eftir að áin
rennur skyndilega upp að Brenni-
klettinum. Fjárrekstur á svæði sem
þessu er enginn leikur
.Brotakennd lagaákvæði
Hver eru réttindi og skyldur eig-
enda hálendisjarða? Er ferðamanna-