Morgunblaðið - 01.11.1991, Blaðsíða 17

Enn hefur Króatía
ekki liðið irndir lok
eftir Arnór
Hannibalsson
Síðari grein
Hrun kommúnismans
Árið 1987 sáu kommúnistar
fram á, að eitthvað róttækt yrði
að gera til að halda völdum og
áhrifum. Nýbakaður leiðtogi
Kommúnistaflokksins, Slobodan
Milosevic, hóf að lýsa nýrri stefnu
sinni: Að bæta úr því óréttlæti, sem
Tító hafði þrýst upp á Serbíu með
því að gera Vojvodína og Kosovo
að sjálfsstjórnarhéruðum og með
því að tefla einu héraði gegn öðru
og einu lýðveldi gegn öðru. Sjálfs-
stjórn Vojvodina og Kosovo hefur
nú verið afnumin. Þá kvaðst Mi-
losevic ætla að koma á fijálsum
markaði og efla iðnað og landbún-
j að. Allt hefur það farið í handa-
skolum hjá honum, og nú er verð-
bólgan enn á uppleið. Hann verður
| að láta prenta peninga í gríð og
erg til að standa undir styijaldar-
rekstrinum og borga kostnað við
herinn. Stefna hans fól og í sér
hörkulega útþenslustefnu: Alla
Serba í eitt ríki! Breytum landa-
mærunum! Enginn Serbi getur
búið í Króatíu! Þessi þjóðrembuá-
róður féll í góðan jarðveg meðal
Serba og aflaði Milosevic mikilla
vinsælda. Þær fleyttu honum alla
leið upp í embætti forseta Serbíu.
Þessi stefna gat ekki þýtt neitt
annað en styijöld. Vissulega búa
margir Serbar utan Serbíu. En að
innlima öll þau landsvæði Júgó-
slavíu, þar sem Serbar búa, í Serb-
íu er óðs manns æði. í Króatíu
hafa Serbar búið með Króötum
öldum saman. Króatar hafa sótt
kaþólskar kirkjur, Serbar hafa
haft sinn rétttrúnað, og allir hafa
unað við sitt í friði. Núverandi
I stjórn Króatíu hefur aldrei lýst því
yfir, að þjarma eigi að þjóðerni
Serba í Króatíu. Leiðin til friðar
er sú, að Serbar í Króatíu hafi alla
aðstöðu, sem þeir telja sig þurfa,
til að iðka trú sína og siði. En í
Serbíu er blásið í glæður haturs.
Milosevic sagði það nýlega á fundi
með sáttasemjurum EB, að Serbar
í Króatíu hefðu verið neyddir til
að veija sig, því að þeir ættu yfir
höfði sér þjóðarmorð eins og það
sem Króatar stóðu fyrir á tímum
seinni heimsstyijaldar. Alið er á
því, að allir Króatar séu Ustase
og þoli ekki Serba nálægt sér nema
skera þá á háls. Þetta er jafn rétt-
mætt eins og það væri að segja
að allir núlifandi Þjóðveijar séu
nazistar og hyggi á að myrða
nárannaþjóðirnar. Núlifandi
Króatar hafa ekkert með Ustase
að gera. Þeim félagsskap lauk með
seinni heimsstyijöld.
Efling lýðræðis
Það er í rauninni rangt að segja,
að «Serbar» standi að innrásinni í
Króatíu. Það er ekki serbneska
þjóðin sem slík, heldur herforingja-
klíka undir forystu þeirra Slobod-
ans Milosevic, fyrrum kommúnist-
aleiðtoga og núverandi forseta
Serbíu, og Veljo Kadijevic, vamar-
málaráðherra «Júgóslavíu» (sem
nú þegar er ekki til). Stór hluti
serbnesku þjóðarinnar er andvígur
bræðravígum og er lýðræðislega
sinnaður. Andstaðan gegn Mil-
osevic braust t.d. út í marz á þessu
ári (1991) með kröfugöngum og
mátti þá sjá kjörorð eins og þessi:
„Slobodan — Saddam!”, „Slobodan
— Stalín!” og „Slobodan — svik-
ari!” Það sem barizt er um, er lýð-
ræðisleg skipan meðal þeirra þjóða
sem búa á landsvæði hinnar fyrr-
verandi Júgóslavíu. Lýðræðisleg
stjórnskipan í öllum lýðveldúnum
er skilyrði fyrir friði. En það vilja
formælendur Stór-Serbíu ekki
heyra. Nýjasta tillaga EB er sú,
að Júgóslavía verði endurreist úr
öskunni og gerð að laustengdu
bandalagi fullvalda ríkja. Carring-
ton lávarði og forystumönnum EB
virðist ganga illa að skilja hvað
hefur gerzt. Eftir innrás Serb-
íuhers í Króatíu er bandalag Króat-
íu með Serbíu úr sögunni. Króatar
munu beijast til síðasta manns
fyrir fullveldi sínu. Þeir stefna ekki
að því, að lýðveldi þeirra myndi
sameiginlega markað með Serbíu
og tollabandalag með henni. Og
Serbía lítur ekki við tillögum, sem
girða fyrir þá ætlan þeirra að
stofna Stór-Serbíu. Það mun taka
langan tíma fyrir lýðræðislegan
hugsunarhátt að skjóta rótum. En
þegar að því kemur munu landa-
mærin opnast og lýðveldin á
Balkanskaga taka upp eðlilega
efnahagssamvinnu og viðskipti.
Það mun þjóna hagsmunum þeirra
allra. En það verður að vera frjáls
samvinna fullvalda ríkja.
Króatía og EB
Króatar beijast nú upp á líf og
dauða fyrir framtíð sinni, fyrir
sjálfstæði Króatíu. Þeir eiga við
ofurefli að etja. Það er ekki svokall-
aður «sambandsher» sem þeir eiga
í höggi við. Það er stórserbnesk
útþenslustefna og serbneskur her,
vel búinn vopnum. Þessi serbneski
her hefur sett sér það mark að
ráða niðurlögum króatískrar
menningar og sjálfstæðisviðleitni
Króata í eitt skipti fyrir öll. Hvar-
vetna þar sem serbneskar hersveit-
ir ráðast inn í króatíska borg eða
bæ er stórserbnesk útþenslustefna
og serbneskur her, vel búinn vopn-
um. Þessi serbneski her hefur sett
sér það mark að ráða niðurlögum
króatískrar menningar og sjálf-
stæðisviðleitni Króata í eitt skipti
fyrir öll. Hvarvetna þar sem serb-
neskar hersveitir ráðast inn í króa-
tíska borg eða bæ er byijað á því
að mölva niður kirkjur, kveikja í
bókasöfnum, eyða öllu því sem
minnir á trú og siði Króata. Það á
að beija úr þeim kaþólskuna. Og
aðferðin er óheyrileg grimmd. Evr-
ópuríki horfa á. Tilburðir Evrópu-
bandalagsins eru kák eitt. Það er
ljóst, þegar er Serbar fóru með
vopnavaldi gegn Króötum, að EB
yrði að gera það upp við sig, með
hvaða hætti mætti stemma stigu
við útþenslustefnu Serba. Það yrði
ekki gert með öðru en því, að knýja
Serba með hervaldi til að virða hin
aldagömlu landamæri milli Króatíu
og Serbíu. Fyrir því var hvorki
pólitískur vilji né hergeta. Bretar
þvertaka fyrir hernaðaríhlutun. í
20 ár hafa þeir mátt stynja undan
Norður-írlandi. Bretar ákváðu í
miðri seinni heimsstyijöldinni að
styðja Tító til valda og gera honum
kleift að beija saman ríkið Júgó-
slavíu. Frakkar hafa löngum stutt
Serbíu. Þeir börðust við hlið henn-
ar í fyrri heimsstyijöld. Þjóðveijar
vilja ekki taka frumkvæðið, til að
vekja ekki upp drauga úr seinni
heimsstyijöldinni. Ungveijar halda
að sér höndum, til að fá ekki á sig
þá gagnrýni að þeir seilist til land-
svæða, sem fyrr tilheyrðu Stór-
Ungveijalandi. Austurríki á einnig
óhægt um vik af sögulegum ástæð-
um. Þessi ríki hafa að vissu marki
skilning og samúð með Króötum.
Sérhvert þeirra og þau öll saman
óttast afleiðingarnar af því að hefja
styijaldaraðgerðir gegn Króötum.
Og Vesturevrópubandalagið hefur
ekki þann herstyrk sem þarf til
að taka á þessum átökum. Ef það
á að bjarga Króatíu með sömu
aðferðum og í Kúveit verða Banda-
ríkin að senda herlið á vettvang.
En forseti þeirra hefur lýst því
yfír, að hann vilji treina tóruna í
Arnór Hannibalsson
„Það sem barizt er um,
er lýðræðisleg skipan
meðal þeirra þjóða sem
búa á landsvæði hinnar
fyrrverandi Júgóslavíu.
Lýðræðisleg stjórnskip-
an í öilum lýðveldunum
er skilyrði fyrir friði.
En það vilja formæl-
endur Stór-Serbíu ekki
heyra.”
einhverskonar suðurslavnesku
sambandsríki. Og ekki hefur
heyrzt, að Öryggisráð Sameinuðu
þjóðanna hafi brugðizt við, enda
vandséð hvaða riki ætti að taka
málið upp í ráðinu. En það skorti
ekki skörungsskapinn, þegar þurfti
að bjarga Kúveit undan áþján inn-
rásarhers.
Styijöld
Þegar þetta er ritað um miðjan
október 1991 hafa styijaldaraðilar
samið tíu sinnum um vopnahlé, og
öll hafa farið út um þúfur. Svo
virðist, að Serbíuher ætli að knýja
Króata til uppgjafar, taka höfuð-
borgina Zagreb og reka núverandi
ríkisstjóm í Króatíu frá völdum.
En jafnvel þótt þetta fari eftir verð-
ur hönd skamma stund höggi feg-
in. Serbar hafa ekki aðstöðu til að
halda uppi einhverskonar lepp-
stjórn í Zagi’eb, og jafnvel þótt
slík stjóm samþykki að breyta
landamærum og að Krajina (hérað-
ið þar sem Serbar búa í Króatíu)
færist yfir til Serbíu, þá verður
erfítt að halda því til streitu, festa
þau landamæri í sessi og gera þau
varanleg. Efnahagur landanna,
sem mynduðu Júgóslavíu, var í
rúst, og nú hefur styijöldin fært
með sér eyðileggingu og tjón, sem
erfitt er að meta. Ef þessi lýðveldi
eiga að rífa sig upp úr örbirgðinni
verða þau að fá aðstoð erlendis
frá. En skilyrði fyrir slíkri aðstoð
er, að friður verði saminn, og að
hægt sé með nokkru öryggi að
reiða sig á, að hann verði varanleg-
ur. Erlend fyrirtæki festa ekki fé
sitt, t.d. í Króatíu, nema hægt sé
að stofna fyrirtæki og starfrækja
þau, og til þess þarf frið og stöðug-
leika. Serþar verða að sætta sig
við, að það er einfaldlega ekki
hægt að sameina alla Serba innan
sömu landamæra. Helzta vonin er,
að lýðræðissinnar í lýðveldunum
taki höndum saman, því að
hagsmunir og hugsjónir þeirra fara
saman. Um leið og þau ná undir-
tökunum era líkur á að Serbía og
Króatía rísi úr öskunni, og stofni
sin lýðveldi, sem virða mann-
réttindi. En því miður era lýðræðis-
öflin ennþá veik og sundruð.
Serbneski herinn hóf sókn í Kró-
atíu á landi, láði og legi, þegar er
sjálfstæðisyfirlýsing Króatíu gekk
endanlega í gildi þann 7. október
1991. Tilgangurinn var auðsjáan-
lega að neyða Króata til að hverfa
frá sjálfstæði. Það er því ljóst, að
Króatar þurfa á stuðningi annarra
ríkja að halda, og munar þar mest
um nágrannaríki þeirra. Atlants-
hafsbandalagið hefur ekki sýnt
neinn vilja í verki að skakka leik-
inn í Júgóslavíu. Á þeim vettvangi
á ísland að beita sínum áhrifum
og reyna af alefli að reyna að koma
því til leiðar að Evrópuríki g
Bandaríkin komi Króötum til liðs.
Höfuðatriðið er að stöðva þessa
styijöld. Það er ótrúlegt að þjóðir
heims ætli að láta sér nægja að
horfa á þennan ójafna leik og bíða
þess með hendur í skauti að Serbíu-
her knýi Króata til uppgjafar. Það
er því meir en tímabært að þau
ríki, sem vinveitt era Króatíu hefji
stuðning við hana og viðurkenni
hana sem sjálfstætt og fullvalda
ríki. Um leið og það er víst, að
viðurkenning á sjálfstæði Króatíu
komi Króötum aðjgagni í sjálfstæð-
isbaráttunni, að Island að taka til
máls og tilkynna um viðurkenn-
ingu. Þann 19. október 1991 til-
kynnti Carrington lávarður um
nýja áætlun EB um að stofna nýja
Júgóslavíu, sem yrði laustengt
bandalag fullvalda ríkja, en með
sameiginlegan markað og tolla-
bandalag. Komið yrði á dómstóli
til að dæma í mannréttindamálum.
Minnihlutar, eins og Serbar í Kraj-
ina, fái sjálfsstjórn. Ríkisstjórn
Króatíu vísaði þessari áætlun ekki
þegar á bug. Slóvenía og Serbía
hafa þvertekið fyrir að samþykkja
hana. Sú áætlun virðist úr sög-
unni. Við samningaborðið í Haag
hefur enginn árangur náðst. Það
verður að knýja Milosevic og hans
menn til að gefa upp á bátinn
hugmyndir um að sameina alla
Serba í einni Stór-Serbíu. Þegar
og ef að því kemur, verður hægt
að semja um frið. Þá þarf Króatía
á allri þeirri hjálp að halda, sem
vinir hennar geta í té látið til að
byggja upp á ný það sem lagt
hefur verið í rúst af nærri hálfrar
aldar óstjórn kommúnista og af
serbneska hernum.
„Jos Hrvatsko ni propalo” — enn
hefur Króatía ekki iiðið undir lok.
Höfundur er prófessor í heimspeki
við Háskóla Islands.
ÆTTFRÆÐINÁMSKEH)
í Reykjavík
og á Ákureyri.
Ætffræöiþjónustan
Sími 27101
GLUGGAR
ENGAR RÁKIR!
WINDOLENE plus er óvenju áhrifaríkur
gluggahreinsilögur, laus við rákirnar
hinn leiða fylgikvilla margra slíkra efna.
SKAGFJORÐ
iiuniiaaj.inu
Kólmoslóð 4, 101 Reykjovik, sími 24120