Morgunblaðið - 01.11.1991, Blaðsíða 14

14
, MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 1. NÓVEMBER 1991
Fjörbrot nátttröllanna í heímí
íslenskrar hrossaræktar
eftirÞorvald Árnason
Síðastliðið sumar var ég staddur
á bemskuslóðum í nágrenni Hafn-
arfjarðar og sá úrtöku íslensku
keppnissveitarinnar fyrir þátttöku
í heimsmeistaramóti íslenskra
hesta. Frá mótssvæðinu blöstu við
Valahnjúkar, þrír móbergsdrangar
sem skaga upp austan Helgafells-
ins. Rifjaðist þá upp fyrir mér minn-
ing um veru mína í bernsku í sumar-
búðum KFUM í Kaldárseli og frá-
sögn séra Bernharðs Guðmunds-
sonar um tröllin þrjú sem urðu að
steini af geislum sólarinnar og dag-
aði þar uppi. Ég var nýkominn af
glæsilegu fjórðungsmóti sunn-
lenskra hestamanna og var áreiðan-
lega ekki einn um að sjá morgun-
roða þekkingarinnar lýsa upp him-
ininn yfir íslenskri hrossarækt. Og
víst er að sólargeislarnir brenna á
hörundi nátttröllanna sem viðhalda
vilja svartnættinu og úreltri þekk-
ingu. Ég hef alltaf haft nokkra
samúð með tröllum og vona í
lengstu lög að þau fái vit til þess
að skríða inn i skuggann áður en
sólargeislarnir breyta þeim í
steindranga, seinni kynslóðum til
skoðunar. Þrjóskist nátttröllin við
eru örlög þeirra óumflýjanleg en
vitanlega geta fjörbrot þeirra verið
stórfengleg.
Afneitun alþjóðlegrar þekkingar
í erfðafræði og vefenging gildis
ferskrar kynbótafræðiþekkingar
vestrænna háskóla „fyrir islenskar
aðstæður” hefur verið borin á borð
fyrir íslenska lesendur af séra Hall-
dóri Gunnarssyni í Holti. I staðinn
hefur hann boðið upp á sundurlausa
afbökun þeirrar þekkingar sem til-
tæk var fyrir hálfri öld. Hvflík tíma-
skekkja nú þegar áhrif Lysenko eru
meira segja þorrin austan Ural-
fjalla. Fræðileg úttekt íslenskra
aðila á notagildi BLUP-aðferðarinn-
ar við mat á kynbótagildi hrossa
og á verkum og kenningum undir-
ritaðs hefur litið dagsins ljós. Niður-
stöðurnar urðu sem vænta mátti
staðfesting þess að alþjóðleg raun-
vísindi standa á föstum fræðilegum
grunni sem gildir á íslandi eins og
annars staðar. Hvetjir aðriren nátt-
tröll mundu að fenginni niðurstöðu
nefndarinnar beija enn höfðinu við
steininn? Enn var 'þó tóm til að
skríða í skuggann og láta lítið á
sér kræla. En viti menn! í viðtali
við séra Halldór í Morgunblaðinu
hinn 8. október sl. bendir ekkert til
þess að tækifærið til að leita skugg-
sæls skjóls verði nýtt. Síður en svo,
fjörbrotum nátttröllanna skal fram
haldið þar til þau standa endanlega
sem steindrangar.
Undirritaður hefur í rúman ára-
tug starfað sem kynbótafræðingur
við Landbúnaðarháskóla Svíþjóðar
í Ultuna. Upphaflega stundaði ég
framhaldsnám í erfða- og kynbóta-
fræðum við Edinborgarháskóla og
síðan Landbúnaðarháskólann í Ult-
una og lauk þar doktorsprófi árið
1983. Efniviður doktorsritgerðar-
innar voru gögn um kynbótadóma
íslenskra hrossa. Ritgerðin fjallaði
um aðferðir til að meta kynbóta-
gildi gripanna í ljósi tiltækra gagna.
Allir þeir eiginleikar sem innifaldir
eru í dómstiga kynbótahrossa eru
samsettir úr áhrifum fjölmargra
erfðavísa og umhverfisþátta. Ur-
vinnsla slíkra gagna krefst eðlilega
notkun tölfræðilegra aðferða þar
sem sameinuð er vísindaleg þekking
okkar tíma á sviði erfðafræði og
tölfræði.
Ég varð þess happs aðnjótandi
að einmitt um þessar mundir varð
stórkostleg þróun í afköstum og
getu tölva til að leysa af hendi flók-
inn fylkjareikning. Það leiddi sömu-
leiðis til þess að tölfræðilegar að-
ferðir bandaríska prófessorsins C.R.
Hendersons til kjörmats á kynbóta-
gildi gripa urðu framkvæmanlegar.
Þessi aðferð, sem í sinni víðtækustu
mynd er mjög altæk, nefnist BLUP
(Best Linear Unbiased Prediction),
sem á ensku Iýsir tölfræðilegum
eiginleikum aðferðarinnar, (þ.e.
besta línulega óbjagaða spáin).
í rúman áratug hafa kynbóta-
fræðingar um allan hinn vestræna
heim unnið að aðlögun þessarar
aðferðar að hinum margbreytileg-
ustu aðstæðum sem ríkja við rækt-
un búfjártegunda og búfjárkynja.
Verkefni mitt fólst í því að aðlaga
aðferðina að íslensku hrossagögn-
unum. Náin kynni mín af íslenskri
hrossarækt urðu til þess að ég vann
að þróun afbrigðis af BLUP-aðferð-
inni sem var ítarlegri en þau sem
áður voru í hágnýtri notkun nokk-
urs staðar í heiminum. Þetta af-
brigði BLUP-aðferðarinnar nefnist
á ensku „animal model”, sem best
verður væntanlega þýtt með „ein-
staklingslíkani” á íslensku, hefur
nú á allra síðustu árum rutt sér
rúms sem kjöraðferð við kynbóta-
mat búfjár af öllum tegundum. Við
ræktun fjölmargra erlendra hesta-
kynja er BLUP-aðferðin nú þegar
í notkun og enn eykst útbreiðsla
hennar.
Notkun BLUP-aðferðar
á Islandi
BLUP-aðferðin hefur nú verið í
notkun á íslandi á vegum Búnaðar-
félags íslands við útreikning kyn-
bótamats hrossa í u.þ.b. hálfan ára-
tug. Með skoðun mótsskráa og úr-
slita gæðingakeppna og kynbóta-
sýninga síðasta landsmóts og fjórð-
ungsmóts, og með samanburði við
áður útreiknað kynbótamat má öll-
um læsum vera ljóst að samband
niðurstaðna kynbótamatsins við
kynbótagildi hrossanna er ákaflega
náið. Þetta gildir fyrir alla þá eigin-
leika sem dæmdir eru. Samband
kynbótamatsins og kynbótagildisins
mun væntanlega aukast enn frekar
eftir því sem gagnabanki Búnaðar-
félags Islands, sem útreikningarnir
byggjast á, batnar. Þetta færir heim
sönnur þess að BLUP-aðferðin
standi undir nafni og henti, svo
vænta mátti, jafn vel við aðstæður
íslenskrar hrossaræktar sem alls
staðar þar sem aðferðin er notuð
sem hjálpartæki við úrval kynbóta-
gripa.
Énda þótt BLUP-aðferðin gefi
þá spá sem tekur öllum öðrum fram,
miðað við þekkingu okkar tíma, er
spáin ekki óbrigðul fremur en önnur
stærðfræðileg föll sem lýsa marg-
breytileika líffræðilegs kerfis, þar
sem tilviljanirnar leika villtan leik.
Mönnum nægir að líta á börn sín
eða systkini til að sjá áhrif tilviljana
þegar erfðir foreldranna stokkast
upp og endurmyndast í óendanleg-
um margbreytileik í afkvæmunum.
Góð aðferð við að meta kynbóta-
gildi byggist á að taka á sem best-
an hátt tillit til þeirra þátta sem
eru ekki tilviljunum háðir og gera
þátt tilviljananna sem minnstan. í
þessum atriðum felst styrkleiki
BLUP-aðferðarinnar.
Það má þó aldrei gleymast að
BLUP-kynbótamat er hjálpartæki
sem verður að notast af heilbrigðri
skynsemi, en leysir ekki skynsem-
ina af hólmi. Reiknilíkönin sem eiga
að lýsa veruleikanum eru að sjálf-
sögðu einungis nálgun og vissir
brestir kunna að leynast í frum-
gögnum. Sá hrossaræktarmaður
sem býr yfír glöggleika á hross og
þekkir vel til aðstæðna er auðvitað
betur staddur til að nýta sér niður-
stöður BLUP-kynbótamatsins, en
sá sem skortir annað eða hvort
tveggja. Hinum síðarnefnda flokki
væri án efa farsælast að beita í
blindni BLUP-kynbótamatinu í vali
undaneldishrossa. Einkunnirnar
byggjast á dómum hæfra manna
og traustum vísindalegum aðferð-
um við úrvinnslu þeijra svo að eng-
inn yrði í algjöra villu leiddur. Meg-
inhluti hrossaræktarmanna tilheyr-
ir þó sem betur fer fyrri hópnum
og getur á vitrænan hátt sameinað
eigin reynslu og þær upplýsingar
sem vegnar eru saman og felast í
kynbótamatinu enda sannast ár-
angurinn með verkum þeirra. Hins
vegar má ætla að ýmsum þeim don
Kíkótum, sem harðast og af mestu
ábyrgðarleysi hafa geyst fram á
ritvöllinn og reynt að beijast gegn
nýrri þekkingu, væri hagur að því
að skipa sér á bekk með þeim síðar-
nefndu. BLUP-einkunnirnar eru
sem vörður á sterkum grunni
vísinda og benda á færan veg að
ræktunartakmarkinu, enda þótt
kunnugir geti stundum stytt sér
leið og vikið af hinum varðaða vegi
án þess að tapa áttum. En þeir
ókunnugu sem hleypa ganandi fák-
um að dröngum steingervðra nátt-
trölla gæta þess ,oft ekki að hengi-
flug gapir á hina hönd.
Um mannasiði og málefni
Nú kunna ýmsir kunningjar mín-
ir í röðum hestamanna að undrast
hví ég svara nú í svo harkalegum
tóni í stað þess að bjóða fram hinn
vangann svo sem ég hef oftast áður
gert. Því er til að svara að ég tel
mig ekki vera sannkristnari en
„guðsmennina” og hef gefið upp
von um friðsælt samstarf við menn
sem gjörsamlega hafa spillt því
trausti sem ég hef áður borið til
þeirra. í öðru lagi finn ég til ábyrgð-
ar, bæði gagnvart þeim mennta-
stofnunum og lærifeðrum sem af
rausn hafa veitt mér verðmæta
þekkingu, óg ekki síður gagnvart
íslenska hestinum, sem er okkur
íslendingum ómetanlegur menning-
ararfur og auðlegð og okkur ber
skylda til að ávaxta. Eg veit að sú
reynsla sem ég hef aflað mér með
löngu námi og áratuga rannsóknar-
störfum í vísindalegu umhverfi er
auður sem mér ber siðferðileg
skylda til að miðla af ef íslenskir
hrossaræktarmenn vilja þiggja.
Slíkt verður auðvitað að gerast í
samstarfi þar sem gagnkvæm virð-
ing ríkir. Jafnvel þegar skoðanir eru
skiptar. Islenskir hrossaræktar-
menn verða að velja sér fulltrúa sem
kunna mannasiði og geta tekið þátt
í málefnalegum rökræðum við
hrossaræktarráðunauta og sér-
fræðinga, hrossaræktinni til fram-
dráttar.
Til þess að forðast misskilning
og ásakanir um menntahroka og
vanmat á fyrri þekkingu vil ég skýrt
taka fram að ég ber mikla virðingu
fyrir ræktunarþekkingu forfeðra
okkar. Hún hefur verið hluti af
menningunni og fylgt manninum
og vaxið allt frá því að forfeður
okkar urðu hirðingjar og tóku sér
fasta búsetu. En einungis sú þekk-
ing sem stenst tímans tönn er þess
virði að nýta. Annað breytist í sögu-
legan fróðleik. Búfjárerfðafræðing-
ar lögðu fram kenningar byggðar
á endurvöktun erfðalögmálum
Mendels í öðrum og þriðja áratug
aldarinnar. Þessar kenningar
reyndust ekki standast. Að sjálf-
sögðu gilda lögmál Mendels fyrir
hvern einstakan erfðavísi og ekki
veit ég hvar séra Halldór hefur
- fundið því stað að við erfðafræðing-
ar berum á móti því. Vandinn sem
búfjárfræðingum var hins vegar
ekki almennt ljós fyrir 1940 er að
flestir framleiðslueiginleikar búfjár
og þar með sköpulag og reiðhests-
kostir hrossa stjómast af samverk-
andi áhrifum margra erfðavísa.
Beiting Mendels-lögmálanna á
sama hátt og um „séða eiginleika”,
t.d. lit og horn búfjár væri að ræða,
er þá eðlilega ógerleg.
Bretinn Fisher og Bandaríkja-
maðurinn Wright lögðu um 1920
grunn að hóperfðafræðinni sem
skýrir hvernig lögmál Mendels virka
á eiginleika sem stjórnast af mörg-
um erfðavísum og eru jafnframt
háðir ytri umhverfísaðstæðum.
Fræði þeirra voru þó ekki meðtekin
af búfjárkynbótafræðingum fyrr en
um 20 árum síðar. Þessi fræði hafa
Þorvaldur Árnason
„Það má þó aldrei
gleymast að BLUP-kyn-
bótamat er hjálpartæki
sem verður að notast
af heilbrigðri skynsemi,
en leysir ekki skynsem-
ina af hólmi.”
staðist tímans tönn og eru grund-
völlur allrar nútíma kynbótafræði.
Þar að auki hefur sá grunnur skap-
að skilning á eðli úrvals náttúrunn-
ar og þess úrvals sem forfeður okk-
ar viðhöfðu í ræktun á búsmala sín-
um. Það er merkileg staðreynd að
vísindaleg þekking í búfjárrækt
stóðst innsæi glöggra ræktunar-
manna og áunninni reynslu kyn-
slóðanna ekki snúning fyrr en á
allra síðustu áratugum. Þetta er þó
ekkert einsdæmi. Maðurinn hefur
getað búið til járn síðan á járnöld
og Skalla-Grímur bjó yfir þeirri
kunnáttu er Island byggðist.
Vísindamenn skildu fyrst alla þætti
járnbrennslunnar eftir 1920 og upp-
götvuðu þá þætti sem áður hlutu
að byggjast á innsæi og ólýsanlegri
tilfínningu. En með hjálp vísinda-
manna hefur síðan orðið ör þróun
í framleiðslu járns og stáls sem
forfeður okkar hefur varla dreymt
um. Sömu sögu er að segja um
notkun vísindalegrar þekkingar í
búfjárrækt.
I ræktun amerískra mjólkurkúa,
þar sem BLUP-aðferðinni hefur
verið beitt við úrval undaneldis-
nauta í nær 20 ár (síðustu þijú
árin með einstaklingslíkani hlið-
stæðu því sem notað er hérlendis
við kynbótamat hrossa), nemur ár-
leg aukning á nyt, sem einungis
stafar af bættu erfðaeðli gripanna,
hvorki meira né minna en 100 kíló-
um mjólkur. Sömu úrvalsaðferðir
geta leitt til þess að íslenski hrossa-
stofninn stórbatni í heild, ár frá
ári. Það væri óeðlilegt ef gömlu
hrossin trónuðu endalaust á toppn-
um. Ég tel það gleðilegt ef í framtíð-
inni geti fjölmörg íslensk hross sam-
einað vilja Hrafnkötlu, skeið Nátt-
fara, tölt Orra, fas Hrímnis, fegurð
Þráar, fríðleika og þægð Þáttar og
aðra úrvalseiginleika sem einhver
einstök hross hafa haft hvert um
sig. Ég tel það verðugra framtíðar-
verkefni fyrir íslenska hrossarækt
að vinna úr öllum tiltækum erfða-
breytileika og skapa betri hross en
áður hafa verið til, heldur en að
reyna að endurskapa gengnar
Æðu-Rauðkur.
Um skyldleikarækt
Kenningar sem á tímabili skóp-
ust um skyldleikarækt sem árang-
ursríka aðferð við ræktun búfjár
hafa ekki staðist tímans tönn og
þeim hefur hvarvetna verið koll-
varpað af fræðimönnum og af hag-
nýttri reynslu búfjárræktenda.
Gunnar Bjarnason er eini búfjár-
fræðingur í heiminum sem heldur
áfram predikunum af því tagi. En
honum hefur láðst að leggja kenn-
ingar sínar undir dóm annarra
vísindamanna, sem sönnun vísinda-
manni sæmdi, og birta þær í
vísindatímaritum þar sem greinar
fara í gegnum nálarauga gagnrýni
viðurkenndra fræðimanna. Nei, úlf-
aldi á ekki greiða leið gegnum nál-
arauga og ekki heldur nátttröll.
Skyldleikarækt, sem gróft fná
skilgreina sem síendurtekna æxlun
náskyldra einstaklinga í því augna-
miði að skapa samstæðar arfgerðir,
hefur einkum ferna ókosti:
a) aukin tíðni arfhreinna arfgerða
kristalla áhrif meingena sem
valda skertum lífsþrótti, smæð,
sjúkdómum og ófijósemi (skyld-
leikaræktarhnignun);
b) minnkun erfðabreytileika innan
skyldleikaræktaðra lína veldur
hægari erfðaframförum;
c) skyldleikaræktin veldur því að
verðmætir erfðavísar glatast á
tilviljunarkenndan hátt;
d) möguleiki til úrvals undaneldis-
gripa þrengist.
Af þessum fjórum atriðum má
telja það fyrstnefnda veigaminnst.
Skyidleikaræktarhnignunar fer
varla að gæta að ráði fyrr en með
mjög náinni skyldleikarækt og hana
má einfaldlega upphefja með kyn-
blöndun við óskylda einstaklinga.
Þá fæst blendingsþróttur sem er í
raun og veru einungis endur-
greiðsla þess er tapast hefur áður
með skyldleikaræktarhnignun. Hin
atriðin eru mun alvarlegri, þeirra
gætir fyrr og snerta verulega fjár-
hagslega afkomu þeirra sem hlíta
ráðleggingum um skyldleikarækt
og dragast aftur úr í ræktuninni.
Þá er ekki síður alvarlegt að glata
erfðavísum úr íslenska hrossastofn-
inum sem gætu orðið verðmætir í
náinni framtíð. Það er ábyrgðar-
hluti að reka harðan áróður fyrir
ræktunaraðferðum sem bijóta al-
gerlega í bága við alla viðurkennda
þekkingu nútímans.
Enda þótt benda megi á einstök
góð skyldleikaræktuð hross undan
úrvals foreldrum er það að sjálf-
sögðu engin sönnun þess að það
beri að þakka skyldleikaræktinni,
enda væri þá nóg um gagnsannan-
ir. Skyldleikaræktinni má líkja við
blindgötu. Það má ná upp dágóðum
hraða nokkurn spotta en síðan verð-
ur annað hvort að hemla eða keyra
beint inn í vegginn. Góðir hrossa-
ræktarmenn, þið sem hafið hafnað
á slíkri blindgötu, sætið fyrsta fær-
is að sveigja inn á aðalgötu þá sem
liggur til framtíðarinnar. Sérstak-
lega ef ykkur er umhugað um að
þeir verðmætu eiginleikar sem
hross ykkar bera glatist ekki heldur
gagnist hrossastofni framtíðarinn-
ar. Úrval í stórum erfðahópi miðar
að því að velja úr bestu erfðavísa
hverrar kynslóðar sem síðan stokk-
ast upp í þeirri næstu. Hættan á
að glata verðmætum erfðaeiginleik-
um verður miklu minni og líkurnar
á öruggum og árvissum erfðafram-
förum sannanlega mun meiri með
þeim hætti.
- O -
Gunnar Bjarnason hefur hlotið
verðskuldaða viðurkenningu fyrir
ómetanlegt gagn sem hann hefur
gert íslenska hestinum og íslenskri
hrossarækt. En það gefur honum
þó ekki rétt til að básúna falskar
fræðikenningar yfír hrossarækt-
endur án andmæla. Mér svíður að
sjá hinn mikla lærimeistara okkar
hestamanna þráast eins og staða
bykkju gegn þróun þekkingarinnar.
Ennþá getur Gunnar gert hrossa-
ræktinni gagn með því að láta af
þráanum. Það er mannlegt að
skjátlast á stundumn, en það er
stórmannlegt að viðurkenna mistök
sín. Ég vil trúa því að Gunnar hafi
þvílíka stórmennsku til að bera. En
til þess að honum verði það auðið
þurfa þeir sem næstir honum
standa að gæta þess að höggva
ekki þegar hlífa skyldi.
Höfundur er sérfræðingur í
búfjárkynbótafrædi viú
Landbúnaóarháskóln Svíþjóðnr
í Ultuna og rekur sjálfstætt
ráðgjnfnrfyrirtæki vnrðandi
kynbótnmat hrossn.