Morgunblaðið - 07.12.1985, Blaðsíða 24

24
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 7. DESEMBER1985
Um Útvegsbankaim
— eftir Hauk
Helgason
Ýmsir aðilar hér á landi virðast
hafa liorn í síðu Útvegsbankans og
grípa hvert tækifæri sem gefst til
þess að höggva í hann. Undanfarnar
vikur hafa fjárhagsörðugleikar
Hafskips hf. verið mikið til umræðu
manna á meðal og í fjölmiðlum eru
þessir örðugleikar fyrirtækisins
hagnýttir til hins ýtrasta til árása
á bankann, en fyrirtækið hefur
verið í viðskiptum við hann í rúman
aldarfjórðung.
Umræður hafa miklar orðið í
Alþingi og umræður þar að mestu
snúist um bankann. Ýmsir alþingis-
menn hafa tekið upp í sig, talið
bankann vera ölmusuþega hins
opinbera og því bagga á þjóðinni.
Jafnvel hefur verið ýjað að því að
rétt væri að leysa bankastjóra og
bankaráðsmenn Útvegsbankans frá
störfum svo sem gert var við stjórn-
endur Alþýðubankans á sínum
tíma.
Frá því að Útvegsbankinn kom
til sögunnar hefur hann fyrst og
fremst verið banki sem fjármagnað
hefur sjávarútveg og fiskvinnslu en
hann hefur jafnframt verið venju-
legur viðskiptabanki. Einn af við-
skiptavinum bankans hefur verið
Hafskip og nú er sýnt að bankinn
mun tapa verulegum fjármunum á
þessum viðskiptum. Þetta eru mikil
tíðindi og ill og er því engin furða
þótt um þau sé mikið talað og ritað.
En ekki er laust við að nokkurrar
taugaveiklunar gæti í allri þessari
umræðu. Ég er sæmilega kunnur
ýmsu í sambandi við málið — og
þó alls ekki öllu — og gæti ímyndað
mér að tap bankans muni verða
eitthvað nálægt því tapi sem aug-
ljóslega mun verða á svo sem tveim
togurum sem nú liggja undir hamr-
inum. Allt virðist ætla um koll að
keyra í fjölmiðlum vegna þessa eina
máls en það er minna talað um þá
staðreynd að heil bæjarfélög úti á
landi muni leggjast í auðn vegna
þess að þau eru svipt þeim tækjum
sem eru undirstaða að atvinnu —
runum.
leiðara Morgunblaðsins fyrir
skömmu sagði svo meðal annars:
„Hitt fer ekki á milli mála, að við-
skiptabanki Hafskips, sem er Út-
vegsbankinn, mun tapa verulegum
fjármunum vegna erfiðleika fyrir-
tækisins og alls ekki Ijóst hver staða
Útvegsbankans verður, þegar dæmið
hefur verið gert upp!“ (Auökennt af
greinarhöfundi).
Hér er blaðið að gera því skóna
að með öllu sé óljóst um tilveru
bankans í framtíðinni. Þegar víð-
lesnasta blað landsins segir þessi
orð þá er Ijóst að það er stórlega
að rýra traust manna á bankanum
og það er mikill ábyrgðarhlutur
þegar í hlut á sá hankinn sem allt
frá því að hann var stofnaður fyrir
rúmri hálfri öld hefur staðið hlut-
fallslega mest allra banka undir fjár-
mögnun aðalatvinnuvega þjóðarinn-
ar, sjávarútvegsins og fiskvinnslunn-
ar.
Að mínu áliti hefur þó Ríkisút-
varpið og þá sér í lagi sjónvarpið
keyrt úr hófi í fréttaflutningi sínum
um þetta margumtalaða mál. Þar
hefur sí og æ verið gefið í skyn að
innistæður í bankanum væru í
hættu, að sýnilegt væri að hann
þyrfti að draga úr umsvifum sínum,
rifa sín segl. Það hefði mátt ætla
að fréttamaðurinn hefði haft vitn-
eskju um að Útvegsbankinn er rík-
isbanki og að ríkissjóður er ábyrgur
fyrir öllum innstæðum sem í bank-
anum eru.
Þessi ummæli fjölmiðla eru ákaf-
lega neikvæð fyrir Útvegsbankann.
Ékki get ég látið hjá líða að segja
að mér finnst að sumum þeir fjöl-
miðlum sem mestan mat hafa gert
sér úr málinu hafi þótt harla gott
að fá þetta fréttaefni. Að minnsta
kosti voru þau ekki mörg orðin sem
sögð voru í ýmsum fjölmiðlum um
tilkynningu þá sem bankinn sendi
nú nýverið frá sér um svikamál er
upp komst á Suðurnesjum. Snögg
viðbrögð bankastjórnarinnar og
bankaráðs voru sýnilega ekki taiin
góður fréttamatur.
Það er rétt að viðskipti Hafskips
við Útvegsbankann hafa orðið
honum mjög þungbær. Viðskiptin
hófust fyrir 27 árum og á þessu
tímabili hefur rekstur fyrirtækis-
ins gengið misjafnlega og eignar-
staða þess verið léleg.
Allt fram á síðasta ár hafði
bankinn fullgild veð fyrir skuldum
fyrirtækisins og þeim ábyrgðum
sem hann tók að sér. Á þessu varð
skyndileg breyting því það þrennt
skeði í senn að verðmæti veðanna
minnkuðu, að mikil lægð varð í
rekstri kaupskipaflota í öllum
heiminum og að forráðamönnum
Hafskips urðu á margvfsleg mistök.
í sambandi við fyrsta atriðið, um
rýrnunina á tryggingum bankans,
er rétt að geta ummæla forstjóra
Éimskips, Harðar Sigurgestssonar,
í viðtali við Morgunblaðið fyrir
skömmu, en hann sagði: „Það hefur
orðið veruleg verðlækkun á kaup-
skipum almennt undanfarin 3 ár.
Einkum hefur sú verðlækkun orðið
á skipum sem eru eldri en 10 til 12
ára..
Um Hafskipsmennina er það að
„Allt viröist ætla um
koll að keyra í fjölmiðl-
um vegna þessa eina
máls, en þaö er minna
talað um þá staðreynd
aö heil byggðarlög úti á
landi muni leggjast í
auön vegna þess að þau
eru svipt þeim tækjum
sem eru undirstaða aö
atvinnu — togurunum.“
segja að að mínu viti hafa þeir gert
margvísleg mistök eins og ég sagði
áðan. Þeir lögðu eyrun við og trúðu
yfirlýsingum stjórnvalda bæði f
sambandi við Rainbow-málið, að
íslensk skipafélög myndu aftur
komast í vöruflutninga fyrir svo-
kallað varnarlið og í annan stað að
gengisbreytingar á árinu 1984 yrðu
innan ákveðinna marka.
Hvorugt stóðst því eins og allir
vita varð ekkert úr því að skipafé-
lögin kæmust á Jötuna" og gengis-
breytingarnar urðu miklum mun
meiri en áætlað var.
Ef reiknað er með „tapi“ Haf-
skips á þessu tvennu á árinu 1984
og það sem af er þessu ári þá mun
vera hægt að tala um hundruð
milljónir króna.
Þá voru Atlantshafssiglingar
Hafskips fáránleg mistök hjá for-
ráðamönnum félagsins. Er með öllu
óskiljanlegt að sú ákvörðun skyldi
verða tekin.
Lang mestu mistökin hjá þeim
Hafskipsmönnum voru þó þau að
greina ekki stjórnendum Útvegs-
bankans frá hinu rétta um þróun
rekstursins hjá félaginu. Forráða-
menn félagsins vfrðast hafa farið á
bak við stjórnendur bankans og gef-
ið þeim rangar upplýsingar og lengi
vel byggöu menn bankans ákvaröan-
ir sínar á þessum upplýsingum.
Nokkuð var liðið á yfirstandandi
ár þegar stjórn bankans fékk upp-
lýsingar um mjög verulegan tap-
rekstur Hafskips á árinu 1984 og í
júlímánuði sl. enn nánari upplýs-
ingar um rekstrartapið á fyrstu
mánuðum þessa árs.
Þrátt fyrir þessar siðbúnu upp-
lýsingar tók stjórn bankans að
spyrna við fótum á árinu 1984. En
það var ekki hægt um vik fyrir
nýráðna bankastjóra, þá Halldór
Guðbjarnason, Lárus Jónsson og
Ólaf Helgason né heldur formann
bankaráðsins, Valdimar Indriðason
sem tók við starfi sínu í janúar sl.
Skuldbindingar fyrirtækisins frá
fyrri árum voru svo miklar og eins
og áður var sagt frá: Verðmæti
veða bankans höfðu rýrriað svo
gífurlega þegar þessir menn tóku
til höndum. Sem dæmi um við-
spyrnuna má geta þess að hlutafé
Hafskips var aukið í byrjun þessa
árs um 80 milljónir króna og var
það gert að kröfu og fyrir atbeina
stjórnar bankans.
Með þessu sem nú hefur verið
sagt er ég ekki að bera í bætifláka
fyrir stjórnendur bankans á undan-
förnum áratugum. Ég er aðeins að
greina frá málavöxtum eins og þeir
voru.
Það var talað um að bankinn
væri ölmusuþegi, væri baggi á þjóð-
inni. Stöldrum við og skoðum málið
dálítið nánar.
Bankinn hóf starfsemi sína á
rústum íslandsbanka á árinu 1930
og tók þá við skuldum og eignum
hins gamla banka en af því leiddi
að Útvegsbankinn hafði úr litlu
fjármagni að spila þegar í upphafi.
Allar götur síðan hefur Útvegs-
bankinn ásamt og með Landsbank-
anum staðið undir fjármögnun
aðalatvinnuvega þjóðarinnar, sjáv-
arútvegi og fiskvinnslu. (Það er
fyrst nú á allra síðustu árum að
Búnaðarbankinn og Samvinnu-
bankinn hafa komið við sögu og
fjármagna í litlum mæli þessar
atvinnugreinar.) Hlutur Útvegs-
bankans í fjármögnuninni hefur
alla tíð verið hlutfaílslega meiri en
Landsbankans og er þá miðað við
innviði bankanna beggja.
Á sínum tíma þegar aðeins tveir
voru starfræktir í landinu, Lands-
bankinn og Útvegsbankinn, var
þegjandi samkomulag þeirra í milli
að ekki skyldi stofnað til harðrar
samkeppni um innlán — sparnað —
landsmanna. En að sjálfsögðu eru
þessi innlán grundvöllur útlána,
það þarf að koma fé inn í bankana
til þess að þeim sé kleift að lána út
fjármagn.
Þegar fjölgun banka og banka-
útibúa hófst fyrir 25—30 árum varð
á þessu mikil breyting. Mikið fjár-
magn var flutt úr Landsbankanum
og Útvegsbankanum í hina nýju
banka, en þeir tóku ekki — eins og
áður segir — að sér lánveitingar
til sjávarútvegs ogfiskvinnslu.
Þrátt fyrir þá staðreynd að mjög
gekk á hlut Útvegsbankans í þessari
samkeppni um innlán landsmanna
þá hefur Útvegsbankinn staðið vel
fyrir sínum hlut í fjármögnun
hinna þýðingarmiklu atvinnu-
greina.
Það þarf ekki að fara mörgum
orðum um afkomu þessara atvinnu-
greina á undanförnum áratugum.
Hún hefur verið æði misjöfn frá
ári til árs og kemur margt til,
breytingar á afla og aflaverðmæti,
mikil verðbólga, margföldun á olíu-
verði og margt fleira.
Ef litið er yfir heildarafkomu
sjávarútvegs og fiskvinnslu á und-
anförnum áratugum kemur í ljós
að þessar atvinnugreinar hafa bar-
ist í bökkum.
Það er því auðskilið að bæði
Landsbankinn og Útvegsbankinn
hafa orðið fyrir áföllum á þessum
árum, einmitt vegna þess að bank-
arnir gegndu því þýðingarmikla
hlutverki í þjóðfélaginu að fjár-
magna margnefndar atvinnugrein-
ar.
Ekki þarf að minna þjóðina á
hversu þýðingarmikil þessi hlut-
verk voru og eru enn í dag. Ef frá
eru taldar gjaldeyristekjur af ál-
vinnslunni, sem koma raunar aldrei
inn í raunverulegan gjaldeyrissjóð
þjóðarinnar, þá stendur sjávarút-
vegurinn og fiskvinnslan undir
rúmum 90% af verðmæti útflutn-
ings þjóðarinnar.
Auðsætt er að tekjurnar af út-
flutningi sjávarafurða eru í raun
og veru undirstaða þess að þjóðin
getur lifað í landinu.
Það er sannarlega mikið öfug-
mæli að segja að Útvegsbanki fs-
lands hafi verið og sé baggi á þjóð-
inni. Þrátt fyrir ýmis áföll sem
hann hefur orðið fyrir á rúmri
hálfri öld og þrátt fyrir mistök sem
vafalaust hafa verið gerð af stjórn-
endum bankans á þessum tíma þá
hefur bankinn — þegar á heildina
er litið — gegnt sínu hlutverki vel,
hann á giftudrjúgan þátt í þeirri
öru og miklu uppbyggingu sem
hefur orðið hér á landi á tiltölulega
skömmum tíma.
Höfundur er hagfrædingur, rar
aðstoóarmaður Lúðvíks Jósepsson-
ar ráðherra 1971—74 og raramað-
ur í hankaráði Seðlabanka 1972—
80. Fri 1980 hefur hann verið
raramaður í hankaráði Útregs-
hankans.
Leigusamningur
Þroskaþjálfaskólans
— eftir Bryndísi
Víglundsdóttur
„Það er best að segja satt,
og sig með því að kynna.”
Úr kvaeöabók séra Guömundar á Felli.
22. nóvember sl. gerði ég í Morg-
unblaðinu athugasemd við þau
ummæli fyrrverandi fjármáiaráð-
herra, Alberts Guðmundssonar, að.
Þroskaþjálfaskóli íslands hefði
fengið aukafjárveitingu 14. október
sl. Greindi ég frá því að peningar
þessi hafi allir runnið til Gísla
Gestssonar eiganda þess húsnæðis
sem Heilbrigðisráðuneytið leigir
fyrir starfsemi skólans. Daginn
eftir, 23. nóvember, birtir Gísli
Gestsson greinarkorn í Morgun-
blaðinu og telur að þetta mál komi
fyrrverandi fjármálaráðherra, Al-
bert Guðmundssyni, ekkert við. Ég
mun nú gera nokkuð ýtarlegri grein
fyrir máli þessu en ég gerði í Morg-
unblaðinu 22. nóvember.
Húsaleigusamningur milli
Þroskaþjálfaskóla lslands og Víð-
sjár/Gísla Gestssonar var undirrit-
aður 9. febrúar 1982. Þar er sérstak-
lega tekið fram að húsaleiga fylgi
vísitölu atvinnuhúsnæðis. Fljótlega
eftir að skólinn flutti í húsnæðið
gerði húseigandi ítrekað kröfur um
hærri leigu og 18. júlí sl. sendi hann
Heilbrigðis- og tryggingamálaráðu-
neytinu uppkast að nýjum húsa-
leigusamningi þar sem hann leggur
til að húsaleigan hækki um 106%.
Fylgir með bréf frá húseiganda þar
sem segir að fyrri samningur sé í
raun fallinn úr gildi.
Skólastjóri skrifaði Fjárlaga- og
hagsýslustofnun og bað um mat
stofnunarinnar á fullyrðingum og
kröfum húseiganda. í svari frá Fjár-
laga- og hagsýslustofnun 26. ágúst
sl. segir orðrétt: „Umræddur leigu-
samningur var gerður 1982 til 15
ára. Leigukjör eru verðtryggð með
vísitölu atvinnuhúsnæðis. Éngin
uppsagnar eða endurskoðunará-
kvæði eru í samningi þessum. Leiga
í dag á húsnæði þessu er kr. 119,80
á fermetra. Sú leiga er hærri en
meðalleiga sem ríkissjóður greiðir
almennt fyrir húsnæði og miklu
hærri en meðalleiga sem ríkissjóður
greiðir fyrir skólahúsnæði. Þegar
tekið er með f reikninginn að ríkis-
sjóður kostaði að mestum hluta
innréttingar á húsnæði þessu sem
verða við lok leigusamnings 30. apríl
1997 eigin leigusala er ljóst að leigu-
samningur þessi er ekki óhagstæður
leigusala. Áf framansögðu er ljóst
að ekki er tilefni til neinnar endur-
skoðunar á gildandi leigusamningi,
hvorki samkvæmt samningnum
sjálfum né af sanngirnisástæðum.“
2. október sl. sendir leigusali Gísli
Gestsson bréf til Heilbrigðisráðu-
neytisins og þar segir: „Samkvæmt
ákvörðun hæstvirts fjármálaráðherra,
Alberts Guðmundssonar, hefur Fjár-
laga- og hagsýslustofnun tekið ofan-
greindan húsaleigusamning frá 9.
september 1982 til endurskoðunar."
Ennfremur segir að samningurinn
sé unninn samkvæmt samráði og
samþykki Fjárlaga- og hagsýslu-
stofnunar. 1 þessum nýja samningi
er húsaleiga um 54%. Ennfremur
er skólanum gert að greiða húsaleig-
una fyrirfram til maí 1986, sem er
breyting frá fyrra samningi.
Skólastjórn Þroskaþjálfaskóla
íslands fundaði um þetta mál 16.
október 1985 og sendi eftir fundinn
nýskipuðum fjármálaráðherra, Þor-
steini Pálssyni, og nýskipuðum heil-
brigðis- og tryggingamálaráðherra,
Ragnhildi Helgadóttur, ályktun
þess efnis að skólastjórn hafnaði
alfarið öllum breytingum á húsa-
leigusamningi. (Skólinn fellur undir
stjórn Heilbrigðis- og trygginga-
málaráðuneytisins.) Jafnframt
gerði formaður skólastjórnar, Ingi-
mar Sigurðsson, deildarstjóri í heil-
brigðis- og tryggingamálaráðuneyt-
inu, Fjárlaga- og hagsýslustofnun
grein fyrir þeim viðbótarkostnaði
sem af hinum nýja samningi yrði.
Kostnaður á þessu ári einu var tal-
inn um 350 þúsund krónur. Þá barst
bréf frá Fjárlaga- og hagsýslustofn-
un, dagsett 14. október 1985, þar sem
tilkynnt er að Þroskaþjálfaskóli
íslands verði veitt aukafjárveiting
sem þessum kostnaði nemur. Upp-
lýsingar um viðbótarfé vegna
áframhaldandi greiðslu fyrir hús-
næðið hafa enn ekki borist stjórn-
endum skólans.
Samantekt
Gísli Gestsson segir mig ráðast
ómaklega að fjármálaráðherra,
Albert Guðmundssyni, í grein minni
því að hann hafi hvergi komið nærri
endurskoðun á húsaleigusamningi.
í bréfi hans frá 2. október stendur
hins vegar að það sé samkvæmt
ákvörðun hæstvirts fjármálaráð-
herra, Alberts Guðmundssonar, að
húsaleigusamningur frá 1982 sé
tekinn til endurskoðunar. Ráð-
herraskiptin fóru fram 16. október
en ráðherra var búinn að láta vinna
þennan nýja húsaleigusamning 2.
október því að þá er hann undirrit-
aður í fjármálaráðuneytinu. Ef
Gísla Gestssyni þykir ósmekklegt
að draga Albert Guðmundsson inn
í þessa umræðu bilaði smekkur
annars staðar en hjá mér.
Húsaleigusamningur frá 1982 átti
að hækka í samræmi við reglur sem
allir landsmenn búa við. Hér hefur
verið gerð undantekning sem ég
dreg mjög í efa að sé réttmæt. Enn
fremur dreg ég í efa að aðrir leigu-
salar sætti sig við annað en að sitja
við sama borð og leigusalinn í Skip-
holti 31. Þvf eru líkur til að sameig-
inlegum sjóði landsmanna hafi
verið íþyngt meira en efni stóðu til.
Réttmæti þess mættu menn íhuga.
Höfúndur er skólastjóri Þroska-
þjálfaskóla fslands.