Morgunblaðið - 30.11.1976, Blaðsíða 1
Þriðjudagur
30. nóvember
Bls. 25—48
Stundum veröur blaðamaður að
leggja spil sín á borðið. Ég hefi
aldrei verið eins hrifinn af
Vladimir Nabokov og gagnrýn-
endur ætlast til af lesendum hans.
Mér hefur að vísu tekizt að dást
að líkingum hans og stílbrögðum
og ekki hvað sizt f jölbreytni bóka
hans; Nabokov getur skrifað um
hvað sem er, allt frá baðherberg-
isflisum til fágaðrar vinneyzlu.
En hvað i ósköpunum er hann að
skrifa um? Ég les ljóðrænt mál
Pasternaks og finn að það er sam-
ið af tilfinningu og ástríðu, en
Nabokov — Nabokov skrifar eins
og vél, fullkomin en ómannleg.
En þetta vanmat mitt á Nabo-
kov olli mér ekki kvíðanum, sem
ég fann til á leið í viðtalið viö
hann. Heldur ekki áhugaleysi
mitt á fiðrildum (Nabokov er
einnig þekktur sem skordýra-
fræðingur, hefur m.a. fundið
margar áður óþekktar tegundir
fiðrilda). Nei, það sem gerði mig
áhyggjufullan, var að e.t.v. væri
þessi skortur á hrifningu mér
sjálfum að kenna en ekki rithöf-
undinum. Auk þessa hef ég alls
ekki lesið öll verk Nabokovs. Þau
skipta hundruðum. Skáldsögur,
smásögur, ljóð, sjálfsævisaga,
þýðingar og fræðigreinar um
skordýr.
Ofan á allt bættist svo skoðun
Nabokovs á viðtölum yfirleitt.
Hann hafði krafizt þess af mér, að
ég sendi honum spurningar, hann
myndi síðan senda mér svörin og
þau átti að birta óbreytt og orð
fyrir orð. Mér leið eins og ég væri
að fara á einhvers konar bók-
menntalegan tennisleikvöll, þar
sem allt yrði að lita fyrirfram
settum reglum.
Fyrsta spurningin mín var á
þessa leið:
Þér hafið haldið þvi fram að þér
hugsið eins og ofviti, skrifið frá-
bærlega og talið eins og smábarn.
Getið þér skýrt þetta nánar?
— „Það sem ég I rauninni átti
við, en kunni ekki að orða, er, að
ég hugsa i myndum, I litum, i
línum — rússneskir sálfræðingar
kölluðu þetta hugaróra i gamla
daga. Ég finn i mér styrkleika,
styrkleika brjálæðisins, sem
hverfur, þegar ég tala eða skrifa.
Enskan min ber lélegt vitni þess-
um stórkostlegu en oft óhugnan-
legu hugsýnum, sem ég reyni að
lýsa.“
Nabokov hafði beðið mig um að
hitta sig á barnum á hótelinu kl.
3.10. Þegar ég kom þangað, beið
mín bréf frá honum, sem endur-
tók skilyrðin og kvað jafnframt á
um að allt það sem hann kynni að
segja á meðan við ræddum saman
mætti aðeins hafa eftir í óbeinni
ræðu — án gæsalappa.
En bréfið dregur úr kvíðanum.
Hann svarar öllum spurningun-
um, hverri einni og einustu og
hann segir þær vera aldeilis ágæt-
ar. Við heilsumst — hann er afar
vinalegur. Hann er stór, prófess-
orslegur og föðurlegur. Konan
hans, Vera með fannhvítt hár, sit-
ur við hlið hans — að sjálfsögðu.
Hún er eiginkona hans,
prófarkalesari og einka-
ritari, hún hefur gegnt
þessum hlutverkum í 50
ár. Hún kallar hann
Volodya, sem er stytting
á Vladimir.
Sp: „Hvers vegna
komið þér svona sjaldan
til Englands? Er hér um
að kenna minningum
frá Cambridge á árun-
um 1919—’22?“
NAMKOV
Svar: „Nei síður en svo. Og satt
að segja reyndi ég mikið til að fá
vinnu við enskan háskóla um
tveimur árum áður en ég fluttist
til Bandaríkjanna. En það tókst
aldrei”.
Sp: „Hvað veldur yður furðu í
lífinu?"
Svar: „Algjör óraunveruleiki
þess. Meðvitundin — þessi gluggi,
sem opnast i miðri nótt einskis.
Vonlaus vangeta heilans til að
skilja sina eigin tilveru.”
Sp: „Þér hafið haldið þvi fram,
# Vladimir Nabokov fæddist f Rússlandi árið 1899 en
fluttist þaðan 19 ára gamall. Hann hefur síðan búið í
Englandi, Frakklandi, Bandaríkjunum og Sviss. Bók
hans, Lolita, sem kom út árið 1959, gerði hann heims-
frægan og hann er nú metsöluhöfundur. En fæstir vita
nokkuð um þennan mann — hann stendur dyggan vörð
um einkalíf sitt. Brezki blaðamaðurinn George Feifer
hitti Nabokov og konu hans í Sviss og reyndi að kynnast
þeim nánar...
að þér hafið aldrei orðið fyrir
áhrifum frá neinni stefnu, að þér
hafið engan félagslegan tilgang í
skrifum yðar, engan siðferðisleg-
an boðskap. Hvernig tekst yður að
vera svona óháður öllu?"
Svar: „Fyrst og fremst veldur
hér óstöðvandi þrá eftir sjálf-
stæði. Einnig komst ég að þvi
snemma í lífinu, að barátta fyrir
einhverjum • sérstökum málstað
hylur slæma list og skaðar góðan
listamann. — Fleiri hnotskurnir
koma mér ekki í hug núna.“
En hann gat bætt einni hnot-
skurn við. Hann sagði mér að
hann væri „hljóðlátlega frjáls-
lyndur” af gamla skólanum. Það
er allt og sumt, sem heiðursmanni
er unnt að vera, sagði Nabokov.
Þeir vinstrisinnuðu ættu til að
gera sig að fíflum og hægrisinnað-
ir verða fasistar.
Allt þetta hljómaði ágætlega, en
svo fékk ég bakþanka. Hefur ekk-
ert — alls ekkert áhrif á mann-
inn? Mér þótti þetta álika ótrú-
legt og sú skoðun, sem hann held-
ur fram, að listin standi ofar lif-
inu sjálfu, sé því óháð, æðri og
betri. Hann minnti mig á Sviss,
hlutlaus, góður með sig, — ein-
rænn. Þegar til vandræða kom í
Rússlandi, flúði hann til Vestur-
Evrópu, og þegar fó að hitna í
kolunum þar, flúói hann til
Ameríku. Minni menn en
Nabokov hafa þráð það frelsi, sem
hann segist vera að sækjast eftir,
en þó ekki talið eftir sér að berj-
ast fyrir því með hnúum og hnef-
um.
En samt, þar sem ég sit þarna
með honum yfir berjasafa, sem
hann býður mér og ljósmyndaran-
um upp á, fer mér allt í einu að
þykja svo vænt um hann, að ég
verð næstum að snúa mér undan.
Og mér þykir ekki aðeins vænt
um hann, heldur finn ég til með
honum. Hann er farinn að heyra
illa, þótt hann þverneiti þvi.
Hann leikur sér að sólgleraugun-
um sinum og rótar i djúpum vös-
unum eftir smámynt. Smápening-
arnir minna mig á auð hans, sem
rikur frændi arfleiddi hann að.
Þær milljónir urðu byltingunni
að bráð, svo og allar eigur hans og
það sem honum þótti vænt um,
utan fjölskyldan, og Nabokov
varð að flýja frá Rússlandi. Hann
á engan rússneskan lesendahóp
en heldur þvi sjálfur fram að still
hans sé betri á rússnesku en á
ensku.
„MIG HEFUR DREYMT
UM AÐ VERA
GORDON BANKS“
„Hvaða hlutverki gegna iþróttir
í lífi yðar?
— „1 dagdraumum minum hef
ég oft verið Gordon Banks og hefi
margsinnis bjargað heiðri Eng-
lands eða einhvers annars lands í
markinu. Ég hef alltaf haft hvöt
til að auka og magna eiginleika
boltans — kúlunnar. Alvörugef-
inn symbolisti gæti séð í þessari
hvöt dulbúna ósk um að ráða yfir
sjálfri jarðkúlunni. En slik skýr-
ing myndi þó skilja útundan
ánægju mína yfir likamlegu
áreynslunni, sem þarf að beita við
að sparka bolta. En satt bezt að
segja, þá hef ég aldrei verið verð-
launaður fyrir mínar íþróttaiðk-
anir. Ég spilaði tennis fram að
fimmtugsaldri, varð þá að hætta,
nú og ég var markvörður siðast
árið 1936. Þá lék ég fyrir lið rúss-
neskra útflytjenda i Berlin.”
Mér er sagt að hann hafi enn
mikinn áhuga á fótbolta. Og hann
er enn líkamlega hraustur og
hleypur upp um fjöll og firnindi
án þess að blása úr nös.
Igor Stravinsky hikaði, eins og
þér gerið enn við að heimsækja
Rússland, en þegar hann fór
þangað, varð hann, likt og
Chagall, djúpt snortinn. Gæti
ekki heimsókn þangað örvað list
yðar eins og þeirra?
— „Ég þekki ekki tónlist
Stravinskys og heldur ekki mynd-
ir Chagalls. Auk þess, fyrst þeir
fóru til Rússlands, hafa þeir verið
síður hikandi en ég. örvandi,
huh. Ekkert nema kirkjur og
hveitiakrar. Nei takk.“
Hundruð blaðamanna hafa
spurt Nabokov, hvort hann ætli
ekki að fara einhvern tímann til
Rússlands. Vonandi var ég sá sið-
asti þeirra. Mér virtist hann'
hreinskilinn. Hann var jafnvel
reiður út i tilhugsunina um
Stravinsky „þusandi um sina
elskulegu bræður" (eins og
Nabokov orðaði það) við komuna
til Moskvu. Nabokov segir að sér
standi á sama um stjórnarfarið
þar eystra, og ég trúi honum.
NABOKOVOG
SOLZHENITSYN
„Þér hafið sagt, að yður leiðist
ekkert meira en þjóðfélagslegar
bókmenntir. Solzhenitsyn reynir
að lækna Rússland með bók-
menntum. Er þetta þá ekki
hægt?“
„Gulag er mikilsvert sagnfræói-
rit, ekki skáldsaga. Það sem ég
átti við, eru þjóðfélagsádeilur
faldar í skáldsögum eins og hjá
Dreiser, Upton Lewis o.fl.“
Nabokov og Solzhenitsyn? Ein-
kennileg tilhugsun — og raunar
sorgleg — að þessir tveir rúss-
nesku risar skuli nú búa i aðeins
150 km fjarlægð hvor frá öðum, i
landi smáborgarans, Sviss. Og
hvað þeir eiga margt sameigin-
legt, nú eftir að Solzhenitsyn hef-
ur yfirgefið Rússland. Báðir leita
andagiftar í minningum frá Rúss-
landi og báðir verja þeir einkalif
sitt. En samt eru þeir svo gjörólík-
ir.
Deilan um skyldur höfundarins
— listin fyrir listina eða list til
gagns fyrir þjóðfélagið — hefur
hvergi verið harðari en i Rúss-
landi, vegna sektar menntastétt-
arinnar gagnvart bændunum.
Nabokov — talsmaður listar, sem
er sjálfri sér næg, og Solzhenit-
syn, sem álítur að rússneskir rit-
höfundar eigi að bjarga sál
heimalandsins, eru fulltrúar sinn-
ar hvorrar stefnunnar. Ég varð
því undrandi, þegar ég heyrói, að
Solzhenitsyn hefði fundið það
upp hjá sjálfum sér að skrifa
Nabokov bréf, einstaklega vina-
legt bréf fyrir fjórum árum.
Nabokov svaraði ekki þessu bréfi.
Hann svarar aldrei bréfum frá
Rússlandi af ótta við rússnesku
leyniþjónustuna. En þegar
Solzhenitsyn hóf útlegð sína, var
það hið fyrsta, sem Nabokov
gerði, að skrifa honum svarbréf.
MENGUN OG FIÐRILDI
„Alítið þér að mengun hafi haft
áhrif á tilveru fiórilda?”
— „Mengun er út af fyrir sig
hættuminni en t.d. veðurfars-
breytingar. Það má sjá fiðrildi
lifa góðu lifi í skitnum frá benzín-
stöðvum eða tjaldstæðum. Þegar
um er að ræða staðbundnar teg-
undir, sem eiga viðhald stofnsins
ekki undir aðkomandi kvendýr-
um, þá hefur margur flónbóndinn
drepið kynstofn með þvi að út-
rýma einhverri jurtategund i
garðinum sínum. En náttúran er
hörð af sér og jafnvel örsmáar,
gegnsæjar lirfur hafa getað leikið
á nútima skordýraeitur.”
Nabokov þótti þessi spurning
allra bezt. Ég er að reyna að nota
áhuga hans á skordýrum til að
milda hann, reyna að komast að
kjarna hans. Að hafa við hann
viðtal er eins og taka þátt í skylm-
ingum og í hvert sinn sem mér
tekst að nálgast hjarta hans,' tekst
honum að verjast fimleg. En ég
verð. Hvernig? Ég bið um að fá að
sjá herbergin, sem þau búa í á
hótelinu. Nei, það er ekki hægt.
Ef við leyfum það einum, þá verð-
ur aldrei friður. En þau eru reiðu-
búin tl að skýra út fyrir mér,
hvers vegna þau búa á erilsömu
hóteli, þar sem Nabokov verður
stundum að skrifa með eyrnar-
tappa tíl að heyra ekki i umferð-
inni úti fyrir. Þau búa alltaf á
hótelum. Þá þarf enga heimilis-
hjálp, þjónusta af öllu tagi er
Framhald á bls. 26