Morgunblaðið - 30.11.1976, Blaðsíða 4

Um þriðja bindi „Gulag-eyjahafsins'’
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 30. NÓVEMBER 1976
Fórnarlamb
síns tíma
__t_
Medvedjev segir um Solschenitsyn: „Hann hefur enn ekki
lært að umbera mennina."
Roy A. Medvedjev:
„Eftir að Medvedjev hafði af-
hjúpað tilhneigingar flokks
blaðanna í Moskvu til að
endurreisa Stalin, var hann
rekinn úr kommúnistaflokkn-
um 1969. Medvedjever
sagnfræðingur og hefur harð-
lega gagnrýnt stjórnarfar
Stalíns-tímans. Eigi að síður
heldur hann tryggð við
kommúnismann og
kenningar Lenins. Þær vill
hann ekki gefa á bátinn, eins
og glögglega kemurfram I
þessari deilu við
Solschenitsyn. "22
I ritdómum mínum um
tvö fyrstu bindi „Gulag-
eyjahafsins“ lét ég í Ijós
það álit mitt, að þessi rit-
verk væru meðal hinna
merkustu á vorum tím-
um, veigamestu bækur
tuttugustu aldar. Eftir
lestur þriðja bindisins er
engin ástæða til að hnika
þeim dómi.
1 eftirmála biður Solschenit-
syn lesendur forláts vegna
hinnar óhóflegu stærðar rit-
verksins og vegna ýmissa tak-
markana af hálfu höfundar.
Þessi afsökun á þó sízt við um
þriðja bindið, er óhætt að full-
yrða. Því að þriðji hluti verks-
ins byggist að miklu meira leyti
en hin fyrri á persónulegri
reynslu höfundar, sem Ijær
henni fremur svip listrænna
endurminninga en vísindalegra
rannsókna. Sem rithöfundur
nýtur Solschenitsyn sín frábær-
lega, þegar hann lýsir atburð-
um, sem hann sjálfur hefur orð-
ið vitni að og rifjar upp. Og það
gerir megin kafla þriðja bindis
svo listrænan, sannfærandi og
áhrifamikinn.
Þó hefur viðhorfið gagnvart
þessari bók jafnt í vestrænum
ríkjum sem Sovétríkjunum —
burtséð frá þvi að með þriðja
bindinu lýkur á mjög hæfilegan
og viðeigandi hátt hinu feikna-
mikla verki höfundar „Gulag-
eyjahafsins" — ekki breytzt
neitt að marki, að því er virðist.
Útkoma þriðja bindisins þótti
engum stórtíðindum sæta, og i
mörgum vestrænum blöðum og
tímaritum var viðburðarins að-
eins stuttlega getið. Enda þótt
„Eyjahaf" Solschenitsyns liggi
nú fyrir í heild — en ég er
sannfærður um, að það muni
ávallt verða talið meginverk
hans sem rithöfundar — er
mun minna talað, skrifað og
deilt um síðasta bindið en hin
fyrri. Fyrir þvi eru greinilega
ýmsar ástæður.
Á síðustu tveimur árum hef-
ur Solschenitsyn í hinum fjöl-
mörgu pólitisku blaðagreinum,
á blaðamannafundum, i bréf-
um, sjónvarpsviðtölum og ann-
ars staðar sem og í ræðum látið
í Ijós svo margar afturhalds-
samar og fjarstæðukenndar
hugmyndir og augljóslega frá-
leitar skoðanir, sem hafa sýnt
skort á þekkingu á grundvallar-
atriðum bæði rússneskrar sögu
sem almennrar mannkynssögu,
að hann hefur fallið í áliti bæði
sem stjórnmálamaður og spá-
maður hjá menntamönnum og
frjálslyndu fólki almennt á
Vesturlöndum.
En það er því miður ekki
aðeins um hinar afturhalds-
sömu og fjarstæðukenndu skoð-
anir Solschenitsyns að ræða.
Heldur og um þær aðferðir,
sem hann beitir til varnar og
rökstuðnings skoðunum sínum,
um þann málflutning, sem
hann leyfir sér í ritdeilum í
baráttu sinni gegn pólitískum
andstæðingum. Á sama tíma og
Solschenitsyn óskapast út af
bolsévikum vegna margra
ótækra meðala, sem þeir hafi
beitt til að ná tilgangi, sem þeir
töldu góðan, skirrist hann sjálf-
ur einskis, hvað meðul snertir.
1 hita bardagans á ritvellinum
hefur hann allt of oft gripið til
augljósra útúrsnúninga og af-
bakana og lymskulegra bragða,
til vísvitandi launungar að stað-
reyndum sem og einnig til ill-
kvittnislegs söguburðar um
menn, sem eru á öndverðum
meiði við hann.
Með því að lítilsvirða þannig
siðferðilegar grundvallarreglur
grefur Solschenitsyn undan
trausti verulegs hluta lesénda-
hóps sfns einnig á listamannin-
um Solschenitsyn. Af þessari
ástæðu spyrja margir lesendur:
Ýkir hann ekki einnig í
„Eyjahafinu", grípur hann ekki
einnig hér til rangfærslna?
Augljóst er, að í þessu liggur
aðalástæðan til dvfnandi vin-
sælda hans og „Eyjahafsins".
I þriðja bindi „Eyjahafsins"
eru Skiljanlega margir óljósir
og ónákvæmir hlutir — eins og
til dæmis þegar því er haldið
fram sepi staðreynd,' sem f
rauninni var heilaspuni í búð-
unum. Þannig er sú sögusögn
úr lausu lofti gripin, sem
Solschenitsyn segir aðeins að
hafi verið orðrómur, þó að hann
hafi ekki haft eina einustu
sönnun við að styðjast, það er
orðrómurinn um örlög þeirra,
sem urðu örkumla í stríðinu,
fyrir föðurlandið.
„Hvar á hún heima í keðj-
unni,“ skrifar hann, „til hvaða
flokks bölvunar á að telja út-
legð örkumlamannanna úr
stríðinu fyrir föðurlandið? Við
vitum að heita má ekkert um
þá, og það veit varla nokkur
maður neitt um þá.“ (Letur-
breyting mín. R.M.) „Þeir voru
sendir til ákveðinnar eyju í
norðri — þeir voru sendir þang-
að vegna þess, að þeir létu af-
skræma sig til heiðurs ættjörð-
inni, og þeir voru sendir til að
koma þjóðinni f eðlilegt horf
frá heilbrigðissjónarmiði, þjóð-
inni, sem hafði reynst svo sigur-
sæl í öllum greinum fimleika og
boltaleiks. Þar, á hinni óþekktu
eyju, eru hinar ógæfusömu
stríðshetjur geymdar, að sjálf-
sögðu án þess að vera leyft að
hafa bréfasamband við um-
heiminn (það er mjög sjaldan,
sem bréf komast þaðan, það er
vitað), og þessir menn fá naum-
an matarskammt, því að vinna
þeirra getur ekki réttlæft ríf-
legan skammt. Að því er virðist,
ala þeir manninn þarna enn.“
Já, stríðið skildi eftir sig
marga örkumlamenn. Ég minn-
ist þess, hve margir þessara
ógæfusömu manna fóru um
betlandi i löngum röðum, ná-
lægt verzlunum, mörkuðum og
testofum eða bara úti á götun-
um, við lok fyrsta styrjaldarárs-
ins. Þeir voru látnir fara úr
spítölunum, en þeir vissi ekki,
hvar fjölskyldur þeirra væru
niður komnar. Oft vildu þeir
ekki heldur snúa aftur til eigin-
kvenna sinna og unnusta sem
örkumlamenn. Við lok stríðsins
hurfu þessir menn í rauninni
nær allt í einu af götum stór-
borganna. En þeir voru ekki
fluttir til óþekktrar eyju, svo að
þeir dæju þar, til þess áð „heil-
brigði þjóðarinnar kæmist í
eðlilegt horf“. Við lok stríðsins
var komið á fót kerfi sérstakra
sjúkrahúsa fyrir ólæknandi
örkumlamenn úr stríðinu, fyrir
hjálparvana öryrkja, sem áttu
enga að eða fundu ekki hjá sér
neina löngun til að búa hjá fjöl-
skyldu sinni, og þetta kerfi eða
net sjúkrahúsa náði yfir allar
stórar borgir.
Þegar ég stundaði nám við
háskólann í Leningrad fyrstu
árin eftir stríðið, hafði deild
okkar vissum skyldum að gegna
við eitt þessara sjúkrahúsa fyr-
ir „ólæknandi sjúklinga", eins
og örkumlamenn úr stríðinu
voru kallaðir þar. Hlutskipti
þessara manna var ekki öfunds-
vert, aðeins fáir þeirra gátu
unnið á verkstæðum, sem til-
heyrðu sjúkrahúsunum. En
enginn lét þá þó svelta, „af því
að vinna þeirra réttlætti ekki
ríflegan skammt".
Slíkrar ónákvæmni sem þess-
arar gætir þó ef til vil vill
sjaldnar í þriðja bindi
„Eyjahafsins“ en hinum fyrri.
En samt sem áður, ef maður
héldi sig við eiðstafinn í amer-
ískttm ( og enskum, held ég )
rétti — Ég sver, að ég segi
sannleikann, aðeins sannleik-
ann og ekkert nema sannleik-
ann — þá gæti hann ekki haft
Frá stríðinu í Rússlandi: Óvinunum gefið vatn að drekka.
„Blóðsugan þarfnast aðeins hins rússneska blóðs, líkaminn
má detta dauður niður."
eftir tvo seinni hluta formúl-
unnar. Því að hinn skelfilegi
sannleikur, sem hinn frægi
listamaður opinberar heim-
inum í bók sinni, er blandaður
einhliða ósannindum, og þó að
þau tilvik séu ekki ýkja mörg,
eru þau þó áhrifamikil í eðli
sínu. Og skýringuna er helzt að
finna í nýjum hugmyndum og
skilningi Solschenitsyns (sem
kemur að minnsta kosti fram í
„Eyjahafinu") og í viðleitni
hans til að sveigja veruleikann
í samræmi við hina nýju skoð-
un.
Ósjálfrátt vaknar sú spurning
við lestur „Eyjahafsins",
hvernig beri að skýra hina und-
arlega breyttu afstöðu höfund-
ar. Solschenitsyn. snýr sér á
mjög einfaldan hátt út úr mál-
inu. Hann skrifar: „I fyrsta
hluta þesSarar bókar var les-
andinn enn ekki nægilega und-
ir það búinn að taka við öllum
sannleikanum ... Þar sem les-
andinn hafði þar ekki náð að
ganga með okkur allar götur
gegnum búðirnar, fékk hann
aðeins ábendingu, mjög
kurteislega, um að íhuga boðið.
En nú eftir alla áfangana,
flutningana, skógarhöggið,
vinnuna við sorpgryfjur búð-
anna, mun lesandinn ef til vill
fremur vera á sama máli.“
Það er ekki hægt að trúa á
einlægni slíkrar yfirlýsingar.
Að minnsta kosti hjá meiri
hluta sovézkra lesenda og
meira að segja aðdáenda
Solschenitsyns vekja þessi um-
mæli tortryggni í garð höfund-
ar.
Eftir innrás Hitlers í Sovét-
ríkin voru, eins og kunnugt er,
meira að segja rússneskir
flóttamenn úr röðum hvítliða
mjög ósammála um afstöðu sina
til þessa stríðs. Hluti þeirra,
meðal annarra P. Miljukov, for-
ingi sjóliðsforingjaefnanna, og
Denikin hershöfðingi lýstu því
yfir, að þeir óskuðu Sóvét-
rikjunum sigurs. Annar hluti
tók ekki ákveðna afstöðu og að-
eins lítill hluti fylgdi fasistum
að málum. Öll samúð
Solschenitsyns er með hinum
síðastnefndu, og hann harmar
það aðeins, að þeir hafi verið of
fáir og ekki notið fulls trausts
hernámsliðsins. Solschenitsyn
er það mætavel ljóst, að ætlun
Hitlers var ekki aðeins að
ganga milli bols og höfuðs á
bolsévismanum, heldur og á
Rússlandi sem riki, og að ekki
var allt lygi, sem staðið hafði í
blöðum okkar fyrir stríð. Hann
skilur það fullvej, að Rússland
var komumönnum enn minna
virði en þeim, sem horfið höfðu
úr landi. Að „blóðsugan þarfn-
ast aðeins hins rússneska blóðs,
en likaminn má detta dauður
niður“. Engu að síður er hægt
að vitna i nægilega margar síð-
ur, sem hafa að geyma vörn
fyrir svik, sem er furðuleg af
hendi rússnesks rithöfundar.
Líf þjóðar okkar var vissu-
lega ekki auðvelt á þriðja og
fjórða áratugnum, og hinir
hræðilegu glæpir Stalíns-
stjórnarinnar ullu milljónum
sovézkra borgara ólæknandi
sárum.En aðeíns lítill hluti
þeirra, sem höfðu þjáðst á þess-
um árum, hafði samstarf við
óvinina. Og það var ekki hinn
betri, heldur hinn versti hluti
þeirra, sem þjáðst höfðu. Það er
hægt að nefna nöfn eins og
Framhald á bls. 41.