Morgunblaðið - 24.12.1960, Blaðsíða 13

Laugardagur 24. des. 1960
MORnVWLAÐlÐ
13
________________________________ ---j-
Saga Reykholtsmáldaga er furðu-
legt ævintýr
Elzte frumritað skjal á
norræna tungu9 sem
tiE er
Samtal v!ð Stefán Pétursson
þjóðskjalavörð
Stefán Pétursson þjóðskjalavörður við skrifborð sitt í safn-
inu. Á borðinu liggur Reykholtsmáldagi.
(Ljósm. Mbl.: Ólafur K. Magnússon)
HÉR sjáum við Steinku. Það
er eldtraustur steinklefi, sem
við geymum í forn handrit
og aðra helztu dýrgripi safns
ins.
— Þannig komst Stefán Pét-
ursson, þjóðskjalavörður, að orði,
um leið og hann lauk upp járn-
hurð mikilli að dýrgripasafni
Þjóðskjalasafnsins. Þar getur
fyrst að líta bréfabók Guðbrand-
ar biskups Þorlákssonar, frum-
rit ritað á pappír af honum sjálf
um. Er hún skráð um og eftir
1600 og vel læsileg.
Næst verður fyrir hendi skinn
bók fornleg. Er það bréfabók
Jóns biskups Vilhjálmssonar á
Hólum. Hún er elzta biskups-
bréfabók, sem varðveizt hefur á
íslandi, rituð um 1430.
Þá getur að líta máldagahók
Ólafs biskups Rögnvaldssonar,
einnig á skinni, sem rituð er á
síðari hluta 15. aldar. Báðum
þessum skinnbókum var skilað
úr Árnasafni í Kaupmannahöfn
árið 1928.
Enn getur að líta Sigurðarreg-
istur, skinnbók allmikla. Er það
eignaskrá Hólastóls, rituð 1525,
1550 og um 1570. Er skinnbók
þessi listilega skrifuð og vel
læsileg.
En erindi Mbl. hingað í
Þióðskjalasafnið að þessu
sinni var allt annað en að
skoða þessar bréfa- og mál-
dagabækur. Það er að skoða
Reykholtsmáldaga og kynn-
ast sögu elzta fornskjalsins,
sem íslendingar eiga. Hand-
rit Reykholtsmáldaga er auk
þess eitt þeirra fáu fornu
handrita, sem aldrei gekk Is-
lendingum úr greipum, þrátt
fyrir fjórar ferðir þess til
Kaupmannahafnar. Má raun-
ar segja, að saga þessa nær
800 ára gamla handrits sé
furðulegt ævintýr.
Elzta fmmritað skjal á nor-
ræna tungu.
Morgunblaðið bað Stefán Pét-
ursson, þjóðskjalavörð, að segja
lesendum sínum í stórum drátt-
um sögu þessa þjóðardýrgrips.
— Það lætur að líkum, að Reyk
holtsmádagi, sem er aðeins þurr
skrá um eignir og gripi Reyk-
holtskirkju verði ekki borinn sam
an við hin frægu skinnhandrit
íslendingasagna og Eddukvæða,
um bókmenntagildi, segir Stefán
Pétursson. En hann er eldri en
nokkurt þeirra, enda elzta
frumritað skjal á norræna
tungu, sem til er, og eitt af
allra elztu handritum íslend-
inga yfirleitt, þeim sem varð-
veitzt hafa.
— Hvenær var Reykholtsmál-
iagi skráður?
*— Það er mjög erfitt að segja
upp á ár. En víst er, að hann
hefur ekki verið skrifaður allur
í einu; enda eru á honum að
minnsta ko.sti sex, ef ekki sjö
rithendur.
þrjá meginkafla, auk nokkurra
innskota og smáviðbóta. Komst
Jón Sigurðsson, sem gaf máldag-
ann út í fyrsta bindi fslenzks
fornbréfasafns árið 1859, að
þeirri niðurstöðu, að þessir kafl-
ar myndu vera skráðir um það
bil árin 1185, 1206 og 1224; ættu
hinir tveir síðari þá að vera
Snorri Sturluson hafði tekið við
staðnum. Munu og flestir þeir,
sem síðar hafa um máldagann
fjallað, hafa verið svipaðrar skoð
unar, þó að ekkert ártalið sé tal-
ið fullkomiega öruggt, nema þá
helzt hið síðasta.
Samkvæmt þessari tilgátu
Jóns Sigurðssonar ætti upp-
haf Reykholtsmáldaga því að
vera orðið 775 ára gamalt.
— Máldaginn hefur verið
skráður ó kálfsskinn?
— Já, og er fyrir löngu farinn
að láta á sjá. Skinnblaðið, sem
hann er skrifaður á, er nú sterk-
lega gulnað, og á stöku stað hafa
fallið á það smágöt. Skriftin er
einnig mjög farin at mást, eink-
um á síðari köflum máldagans,
og má þó vel lesa hann allan,
enda mörg orðrétt og stafrétt af-
rit verið gerð af honum.
Fyrst gefinn út 1772.
— Hvenær var Reykholtsmál-
dagi gefinn út í fyrsta skipti?
— Það var í hinni stóru latn-
esku kirkjusögu Finns biskups
Jónssonar, „Historia Ecclesiastica
Iskmdiæ“, fyrsta bindi hennar, ár
ið 1772; en 1. myndin af máldag
anum var birt i 4. bindi ritsins
1778. Síðan hefur hann verið
gefinn út margsinnis, þar á með-
al af Jóni Sigurðssyni í íslenzku
fornbréfasafni árið 1859 og af
Árnasafni í „Palæeografisk Atl-
as“, með ágætri mynd, árið 1905.
Margt hefur og verið skrifað um
máldagann, þar á meðal af Jóni
Þorkelssyni þjóðskjalaverði, sem
rakti ítarlega sögu hans í
„Skýrslu frá Þjóðskjalasafninu í
Reykjavík" árið 1917. Hafa ekki
aðrir gert það betur.
í heimildum, sem varðveitzt
hafa, mun Reykholtsmáldaga
ekki vera getið fyrr en í tylftar
dómi á alþingi árið 1562, sem
dæmdur var út af ágreiningi um
lúkningu kirkjureiknings vestur
á Kirkjubóli í Langadal. í þeim
tylftardómi segir, að fram hafi
komið fyrir dómarana „maldagi
vr Reykhollte oss olesanlegur.
þui kunnum vier eigi epter hon-
um ad dæma“
Þótti skjalið merkilegt
Eftir það er ekki sf Skálholts-
máldaga minnzt í heimildum
fyrr en í vísitasiu Brynjólfs
biskups Sveinssonar í Reykholti
sumarið 1647. Má vel ráða af
henni, að honum hafi þótt skjalið
merkilegt, þótt ekki virðist hann
hafa getað lesið það allt, því
Reykholtsprestur varð þá að lofa
því, að láta gera afrit af mál-
daganum, því „er læst væri“ af
honum. Ekki er þó til neitt afrit
af máldaganum eldra en frá
1676, og er það í skjalabók
Reykholtskirkju, sem byrjað var
að skrifa það ár. En talsvert
vantar á máldagann þar. Mun
því erfiðlega hafa gengið að
lesa frumrit hans á þeim árum.
Kominn austur í Skálholt
Síðan finnst ekkert í heimild-
um um Reykholtsmáldaga fyrr
en sumarið 1703. Þá er hann
kominn austur í Skálholt, og
hefur Árni Magnússon, sem þá
var kominn hingað til þess að
taka saman jarðabók sína og
Páls Vídalíns, vafalaust fengið
hann lánaðan þangað, því að
það sumar staðfesta þeir séra
Ólafur Jónsson, þáverandi
kirkjuprestur í Skálholti, en síð-
ar prestur á Stað í Grunnavík,
og Arngrímur staðarráðsmaður
Bjarnason, þar stafrétt afrit af
máldaganum, sem Jón biskup
Vídalín segir, að Árni Magnús-
son hafi „látið“ saman lesa við
fiumrit hans. Mun Árni hafa
gefið Reykholtskirkju það afrit,
því að Jón biskup Vídalín getur
þess og færir það inn í vísitasíu
sína í Reykholti sumarið 1710,
en segir frumritið þá ekki vera
í kirkjunni. Hefur það þá enn
verið í Skálholti, enda var nýtt
stafrétt afrit gert af bví þar
sumarið 1711, og staðfest meðal
annars af Árna Magnússyni.
Til Kaupmannahafnar
— Hve lengi er svo máldag-
inn í Skálholti?
— Það er ókunnugt, hve lengi
Reykholtsmáldagi hefur verið
þar eystra. En kominn var hann
aftur vestur í Reykholt sumarið
1725, er Jón biskup Árnason vísi
teraði þar það ár. Er frumrits
máldagans síðan getið þar í
kirknaskjölum 1732, er Finnur
prófe^tur Jónsson, síðar biskup
Framh. á tis. 14
LJÓSMYND af hinum 775 ára gamla Reykholtsmáldaga, forsíðu skinnbiaðsins, sem hann er
ritaður á. Ljósmyndin var tekin í Kaupmannahöfn í byrjun þessarar aldar og birt þar í „Pal-
æeografisk Atlas“. IJpphaf máldagans er á þessa leið: „Til kirkio ligr i raukiaholte heimaland
meþ ollom lands nytiom. þar fylgia kyr tottogo. griþungr tue vetr. XXX. a — oc hundraþ —“
775 ára gamall
Greina má þó í máldaganum skráðir í Reykholti eftir að