Lesbók Morgunblaðsins - 18.12.1999, Blaðsíða 37

Bæjarhúsin á Skriðuklaustri 1990. Húsið Skriða er fremst til hægri,
en Gunnarshús aftar og ofar til vinstri.
MOÐURKRAFTUR-
INN OG STÓRLEIKI
ÍSLENSKRAR
VETRARNÆTUR
Kristín Gunnlaugsdóttir hef ur málað altaristöflu í
kirkjuna í Stykkishólmi og er hún stærsta altaristafla ,
sem máluð hefur verið á einn dúk í kirkju á íslandi.
Myndin er á forsíðu oessa jólablaðs Lesbókar og
myndefnið er eins og sjá má, María Guðsmóðir með
son sinn nýl ædc Jan. Kristín var beðin um að segja frá
ti urð Dessa listaverks og hugmyndinni sem Fyrir henni
vakti. Fara skýringar hennar hér á eftir.
aðarsamband Austurlands rekið tilraunastöð að
Eiðum. I samræmi við gjafabréf Gunnars og
áhuga hans á búskap þótti sjálfgefið að nýta
jörðina fyrir þessa starfsemi. Var tilraunastöðin
þvi flutt í Klaustur vorið 1949 og sett þar upp
tilraunabú. Starfsemin var tvíþætt frá upphafi:
annars vegar kynbætur og fóði-un sauðfjár og
hins vegar ræktunartilraunh'. Fyrsti bústofn-
inn var frá Gunnari skáldi.
Fyrsti tilraunastjóri á Klaustri var Jónas
Pétursson, síðar alþingismaður, og mótaði hann
starfsemi stöðvarinnar, einkum á sviði sauðfjár-
ræktai'. Hann kom upp stóru fjárbúi og bygg-
ingum fyi'ir það, og hóf stórfellda túnrækt.
Einnig lét hann nýta Ranann á Jökuldal, sem
tilheyrt hefur jörðinni frá fornu fari.
Skipulegt úrval og kynbótaræktun á sauðfé
hófst 1956 með „Stofntilrauninni“ svonefndu.
Bestu fjárstofnar á Austurlandi vora leitaðir
uppi, ræktaðir og kynbættir áfram. „I höndum
Jónasar Péturssonar varð úr þessari blöndu
mjög vel gerður og afurðamikUl kynstofn, sem
fljótlega var faiið að leita til með kynbótafé.“
(Sveitir og jarðir í Múlaþingi TV.)
Ræktunartilraunir voru oftast í umsjón sér-
fræðinga sem til þess voru ráðnir, og tilraunir
með áburð voru gerðar hjá bændum á ýmsum
stöðum í fjórðungnum. Arið 1962 tók Matthías
Eggertsson við stöðu tilraunastjóra á Kiaustri.
Hann byggði sér annað íbúðarhús á jörðinni,
sem nefnt er Skriða. Sérgrein Matthíasar er á
sviði jarðræktar, og efldist sá þáttur á næstu ár-
um. Um þetta leyti reis mikil kornræktaralda á
Héraði, sem náði hámarki 1963, þegar sáð var
korni í 130 hektara. Um miðjan sjöunda ára-
tuginn kólnaði veðrátta, og lagðist kornyrkja þá
niður, en kalskemmdir urðu víða í túnum á
Austurlandi, þó ekki teljandi í Fljótsdal.
Tilraunastöðin brást við þessu á þann hátt, að
flytja jarðræktartilraunir út á meðal bænda, og
fóru þær fram á 20-30 stöðum, frá Bakkafirði
suður á Mýrar í A-Skaft., í nánu samstarfi við
Búnaðai'samböndin. Tilraunir voru einkum
gerðar með mismunandi skammta af tilbúnum
áburði, kölkun jarðvegs og grænfóðun'ækt, og
var tilgangurinn að leita ráða til að bregðast við
áföllum af hinu kalda veðurfari. Jafnframt var
jarðræktartilraunum á Skriðuklaustri haldið
áfram.
Árið 1965 vom sett ný lög um rannsóknir í
þágu atvinnuveganna og Rannsóknastofnun
landbúnaðarins (RALA) var komið á fót.
Skyldu nú allar tilraunastöðvar ríkisins heyra
undir þá stofnun. Eftir það var sauðfjárræktar-
tilraunum á Klaustri stýrt af sérfræðingum
RALA, og hafði Stefán Aðalsteinsson (frá Vað-
brekku) veg og vanda af þeim. Hafa þær eink-
um gengið út á það að rækta upp fjárstofn með
kostamikla hvíta ull.
Þór Þorbei'gsson gegndi tilraunastjórastarf-
inu á Klaustri árin 1971-1984 og hélt áfram
jarðræktartilraunum. í hans tíð voru svalir
byggðar á Gunnarshús, eins og ráð var fyrir
gert, og hafin var nytjaskógrækt á jörðinni um
1982.
Árið 1985 var tilraunabúið greint frá annarri
starfsemi, og tók Búnaðarsambandið að sér
rekstur þess. Sama ár tók Þórminn Láivsson
við starfi tilraunastjóra, en hann hafði áður
starfað á Klaustri við sauðíjárræktartilraunir.
Það kom í hlut Þórarins og Guðborgar Jóns-
dóttur konu hans, að sjá um nauðsynlegt við-
hald og endurnýjun á Gunnarshúsi, og sérstak-
ai' framkvæmdir sem efnt var til vegna
aldarafmælis Gunnars 1989. Þau hafa orðið að
berjast fyrir menningarlegu hlutverki staðai'ins
og efndum á gefnum loforðum við skilningslítil
stjómvöld.
Árið 1990 ákvað Rannsóknastofnun landbún-
aðarins að leggja tilraunastöðina á Skriðu-
klaustri niður. Þanneð lauk þar 40 ára tilrauna-
starfi í þágu íslensks landbúnaðar. Síðan hafa
verið haldin þar stutt námskeið í ýmsu er lýtur
■ að búskap og atvinnulífi í sveitum. Sauðfjár-
stofninn sem ræktaður var upp á Klaustri var
iluttur að bænum Freyshólum árið 1990, vegna
niðurskurðar á sauðfé vestan Lagarfljóts, og sl.
haust var hann fluttur í Steinholt á Egilsstöð-
um.
Gunnarsstofnun
Oft hefur veiið rætt og ritað um að koma á fót
safni eða stofnun til minningar um Gunnar og
Franziscu í Gunnarshúsi á Klaustri, sem jafn-
framt gæti verið aðsetur fyrir ýmiss konar
fræði, bókmenntir og listir í anda gjafabréfs
þeirra. Ýtarleg tillaga um „fræðasetur" var sett
fram af greinarhöfundi og Þórami Lárussyni
áiið 1985, og birt sem „Ávarp til Austfirðinga" í
blöðum 1986. Einnig var flutt tillaga á Alþingi
um sama efni.
Aldarafmæli Gunnars Gunnarssonar var
haldið hátíðlegt á Klaustri þann 20. ágúst 1989,
eftir að gagngerðar endurbætur höfðu farið
fram á Gunnarshúsi og umhverfi þess. Þá vai'
formlega orpnuð „Gestaíbúð" í húsinu. Þai' hef-
ur síðan verið vinsæll dvalarstaður fræði-
manna, rithöfunda og annarra listamanna, og er
íbúðin jafnan fullbókuð yfir sumartímann. (Sjá
tímaritið Gletting 2 (2), 1992).
Snemma árs 1993 afhenti ráðuneyti landbún-
aðamála menntamálaráðuneytinu Gunnarshús
til afnota og fulls fomæðis. Það var hinsvegar
ekki fyiT en vorið 1999 að samkomulag var gert
milli ráðuneytanna um skiptingu jarðarinnar.
Samkvæmt þvi heyra Gunnarshús og húsið
Skriða undir Gunnarsstofnun, ásamt 15 hektara
lóð, en að öðru leyti er jörðin leigð til búskapai-
(sbr. innganginn).
Þann 9. desember 1997 vora „Reglur um
Gunnarsstofnun" staðfestar af menntamálaráð-
heraa. í fyi'stu grein þeirra segii', að stofnunin
skuli starfa á grandvelli gjafabréfs Gunnars og
Franziscu frá 11. des. 1948. Hlutverk hennar er:
„að leggja rækt við bókmenntir, með áherslu
á íitverk og ævi Gunnars Gunnarssonar; að
reka dvalai-stað fyrir lista- og fræðimenn; að
stuðla að atvinnuþróun á Austuiiandi; að efla
rannsóknir á austfirskum fræðum; að stuðla að
alþjóðlegum menningartengslsum á verksviði
sínu; að standa fyrír sýningum og öðivm lista-
viðburðum."
Stjóm Gunnarsstofnunar er skipuð af ráð-
herra menntamála til þriggja ára í senn. Stjóm-
in ræður forstöðumann og setur honum erindis-
bréf. „Miðað skal við að ríkissjóður greiði laun
forstöðumanns og stjórnar, en stofnunin afli
sjálf tekna til rekstrarins að öðra leyti“, segir í
reglunum
Sumarið 1999 var Skúli Björn Gunnarsson
ráðinn forstöðumaður og tók hann til starfa 1.
október síðastliðinn. Skúli er frá Litla-Bakka í
Hróarstungu, íslenskufræðingur að mennt, og
hefur getið sér gott orð sem rithöfundur og rit-
stjóri.
Hann hefur mótað þá stefnu, að á Skriðu-
klaustri verði fágað menningar- og fræðasetur,
með umhverfi og innviðum sem hæfa hinu
glæsilega húsi Gunnars Gunnai'ssonar. Húsið
verður opið fyrir gesti sem vilja skoða það og
kynna sér starfsemi þess. Ráðgert er að koma
upp vísi að safni um Gunnai' og fjölskyldu hans,
og efna til tímabundinna sýninga á listaverkum
og öðram munum, auk þess að standa fyrir við-
burðum af ýmsu tagi. Gestaíbúðin verður áfram
rekin í húsinu, fyrir lista- og fræðimenn, en auk
þess verður komið upp vinnuaðstöðu fyrir fleiri
slíka. Áætlað er að kaffitería verði í húsinu yfir
sumartímann. Stefnt er að því að næsta vor
verði undirbúningur það vel á veg kominn, að
ferðafólk og aðrir gestir geti sótt staðinn heim
og notið þess sem hann hefur upp á að bjóða.
Með Gunnarsstofnun á Skriðuklaustri er
vonandi sá draumui' að rætast, að staðurinn íái
nýtt hlutverk, í samræmi við óskir skáldsins, er
svarað geti kalli tímans, og orðið stoð og stytta
fyrir íslenska menningu.
Mig langar í fáum orðum að segja frá
hvað fyrir mér vakti við gerð þess-
arar altaristöflu af Maríu með
Jesúbarnið. Eftir að hafa heimsótt
nýju kirkjuna í Stykkishólmi og skoðað arki-
tektúr hennar þótti mér augljóst að altaris-
taflan yrði að vera látlaus, með skýr og hrein
skilaboð. Gluggarnir til hliðanna með útsýni
yfir haf og himin, hvít hvelfingin og ljósrauður
dregillinn kölluðu í huga mínum strax á bláma
og tærleika. Einskonar samhljómur fánalit-
anna. Nokkur bið vai’ á að verkið gæti hafist
vegna persónulegra aðstæðna en brátt hlóðust
upp teikningar af verki sem var mér ofarlega í
huga sem altaristafla fyrir þessa kirkju. Eftir
nokkurra mánaða vinnu var sem kúvending
yi'ði, stífla brast og fullkomlega áreynslulaust
fæddist ný hugmynd, einskonar framhald af
þeirri fyrri. Það kom mér gleðilega á óvart hve
skýi- og mild myndin af Maríu Guðsmóður með
son sinn birtist mér fyrir hugskotssjónum og
ég fann strax að þessi og engin önnur ætti að
vera altaristaflan fyrir þessa kirkju.
Það mikilvægasta fyrir mig í þessu verki er,
að María, móðirin helga, réttir mér son sinn,
það dýrmætasta sem hún á, og gefur mér
þannig hlutdeild í stærstu gleði sinni. Með því
gefur hún mér, þér, okkur öllum, vonina, trúna
og kærleikann. Hún er hjúpuð himneskri þögn
og guðlegri mildi, hinum mikla stórleika ís-
lenskrar vetrai'nætur eins og við þekkjum
hann best. Móðurkrafturinn, móðir náttúra,
móðir Krists, hins talaða orðs. Það var síðan
viku eftir að þessi mynd fæddist að ég komst
að því að ég var sjálf með barni.
Mig langar til að tileinka persónulega þetta
verk minningu móður minnar Gunnborgar
Kristinsson, sem lést í maí á síðastliðnu ári,
1998. Minningin um hana og allt það besta sem
sönn móðurást gefur og hefur veitt mér, er í
raun uppsprettan að þessu verki, það, að við
það að gefa, þá öðlast maður. Mig langar sér-
staklega að þakka frábært samstarf við vel-
unnara kirkjunnar sem kostaði verkið, en þa^^
var ekki síst fyrir þann djúpa skilning sem þar
kom fram, þolinmæði og hlýju að þetta verk
gat orðið til. Stuðningur og tillitsemi gagnvart
því ferli sem verkið krafðist var einstakt.
Þá langar mig að senda kveðju til Frans-
iskusystranna í Stykkishólmi, ég dvaldi sjálf í
aðalklaustri þeirra í Rómarborg á sínum tíma
og get sannarlega sagt að við gestgjafarnir
höfum lært margt af þessum gestum okkar og
lít til þessa verks sem vitnisburðar um það.
Ég vona innilega að Stykkishólmsbúar og
aðrir bjóði þessa mynd velkomna í hjarta sínu
og að með tíð og tíma eignist hún þar sinn var-
anlega sess. Það var í hugleiðslu um hina helgur ~
móður allra mæðra, hjá kærri vinkonu minni,
Erlu Stefánsdóttur, að myndin af Guðsmóður-
inni með barnið birtist mér hvað skýrast. Erla
hefur samið ljóð til verksins sem ég kýs að hafa
sem titil þess:
Uppspretta náðarinnar
birtist
hin blátæra
móðir
allra bama
jarðarinnar,
gamalla
sem ungi'a
ogréttú'fram
frumburð sinn
heiminum til
heilla.
Fyrirheitum
trú, von og
kærleika
um eilífð
alla.
KRISTÍN GUNNLAUGSDÓTTIR
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 18. DESEMBER 1999 37