Lesbók Morgunblaðsins - 18.12.1999, Blaðsíða 8

„ORMUM SÆTUM
EG ÞIGVEF..."
Nóttin var sú ágæt ein. Jólamynd eftir Margréti Ósk Hallgrímsdóttur, Bárugötu 9 í Reykjavík. Hún er 7 ára nemandi í Vesturbæjarskólanum.
EFTIR
STEFÁN MÁ GUNNLAUGSSON
Jólasálmurinn
„Nóttin var sú ágæt ein"
mun hljóma um þessi jól
eins og fyrr. Hér er
brugðið Ijósi á höfund
hans, séra Einar í
Heydölum, 1538-1627.
EITT er það kvæði sem hefur á
skömmum tíma orðið ómiss-
andi í hefð jólanna. Þetta er
kvæðið „Af stallinum Kristi"
eða betur þekkt sem „Nóttin
var sú ágæt ein“ og er eftir sr.
Einar Sigurðsson (1538-1627),
sem löngum hefur verið
kenndur við Heydali í Breiðdal. Ekki er til
mynd af skáldinu sem orti svo vel, lýsing eða
stafkrókur ritaður með hans eigin hendi.
Þeim mun meiri upplýsingar um hann er að
finna í kvæðum hans, um hans innri mann,
hvernig honum leið og hvað hann hugsaði.
Einnig veita kvæði hans góðar upplýsingar
um hvernig fólk tókst á við lífið á sautjándu
öldinni, gleði og sorgir. Skáldið þekkja fáir,
en hið gamla og vinsæla kvæði heldur nafni
hans á lofti.
Sr. Einar stendur á merkilegum tímamót-
um í íslenskri sögu og miklu breytingarskeiði
innan kirkjunnar. Siðbreytingin hvatti skáld
eins og sr. Einar til þess að setjast niður og
skrifa kvæði sín niður á blað. Þannig varð sið-
breytingin til þess að hæfileikar sr. Einars
fengu að njóta sín til fulls og við mörgum öld-
um síðar fáum að njóta þeirra. Með siðbreyt-
ingunni var gert ráð fyrir að guðsþjónustan
færi fram á þjóðtungunni. Það nægði þó ekki
aðeins að flytja messuna á íslensku, heldur
þurfti að þýða Biblíuna og hafa sálma á móð-
urmálinu. Á skömmum tíma þurfti að anna
mikilli eftirspurn eftir sálmum sem hæfðu
fjölbreyttum boðskap kirkjuársins. Fyrstu
tilraunirnar til að móta íslenskan sálmakveð-
skap einkenndust af þýðingum á þýskum og
dönskum sálmum. Trúmennska við frumtext-
ann einkenndi þýðingarnar, en fyrir vikið
voru gæði sálmanna ekki mikil að mati þjóð-
ar, sem var rík af kvæðum og kveðskapar-
hefðum. Þegar fram liðu stundir varð and-
legur íslenskur kveðskapur sjálfstæðari á
þann hátt að fleiri andleg kvæði voru frum-
ort. Skáld komu fram á sjónarsviðið sem lutu
hefð íslensks kveðskapar, gátu bæði samið
kvæði undir íslenskum bragarháttum og til-
einkað sér nýja strauma. Sr. Einar fékkst að-
eins lítillega við sálmaþýðingar, en hæfni
hans fólst einkum í að yrkja kvæði. Þannig er
hann á meðal þeirra skálda sem móta og gera
íslenskan andlegan kveðskap sjálfstæðari.
Það mætti því ætla að sr. Einar nyti sérstöðu
meðal skálda og hefði hlotið einhverja frægð
fyrir vikið. Einhverrar frægðar og vinsælda
naut hann, en hún stóð ekki lengi. Mestu upp-
hefð fékk sr. Einar í „Ein ný vísnabók", en
helmingur kvæða þeirrar bókar er eftir hann
og er hann með sanni höfuðskáld hennar.
Góður vinur og skólabróðir sr. Einars frá
Latínuskólanum á Hólum stóð að útgáfu
hennar eins og margra annarra merkra bóka
á þessum tíma,en það var Guðbrandur biskup
Þorláksson. Guðbrandur var mikilvirkur í
útgáfumálum og gaf m.a. út Grallarann, „Ein
ný sálmabók" og síðast „Ein ný vísnabók". Af
þessum þremur bókum fékk Vísnabókin hins
vegar minnstu útbreiðslu, þó í henni væri
jafn vel betri kveðskapur en áður hafði sést á
bók. Vísnabókinni var ætlað erfitt hlutverk,
að bæta smekk alþýðunnar, sem átti að fá
eitthvað haldbetra sálarfóður en tröllarímur
og brunavísur. Þannig var Vísnabókinni ætl-
uð sama staða og veraldlegur kveðskapur,
þ.e. hún átti að vera til skemmtunar og af-
þreyingar fyrir fólk. Þetta hlutverk náði hún
ekki að uppfylla og fékk því ekki mikla út-
breiðslu. „Ein ný sálmabók“ og Grallarinn
fengu mun almennara hlutverk sem stuðlaði
að meiri útbreiðslu þeirrra, Grallarinn var
notaður við guðsþjónustuna og Sálmabókin
var ætluð fyrir heimilisguðrækni. Vísnabókin
hefur að geyma andleg kvæði eftir íslensk
skáld, en einnig hafði hún að geyma eldri
kvæði frá kaþólskum tíma, sem voru lítillega
breytt í samræmi við kenningar hins nýja sið-
ar. Guðbrandur gerði sér grein fyrir að ver-
aldlegur kveðskapur stóð hinum andlega
langtum framar. Með Vísnabókinni vildi hann
jafna þennan mun og fékk hann því til liðs við
sig öll þau helstu skáld samtímans sem feng-
ust við að yrkja andleg kvæði. Guðbrandur
var þannig fyrstur til þess að hvetja til list-
ræns yfirbragðs sálma, ögunar og nákvæmni
í meðferð hefðbundinna bragreglna. Enginn
virðist þó hafa staðist kröfur hans um andleg
kvæði, sem gætu staðist íslenska bragfræði
og boðskap, annar en sr. Einar, sem aðeins
orti andleg kvæði, full af uppbyggilegu efni
fyrir sálarheill manna. Auk þess var sr. Einar
alþýðuskáld og rætur hans traustar í ís-
lenskri kveðskaparhefð. Aiþýðleiki hans
kemur m.a. fram í efnistökum, stfl og orðn-
otkun. Sr. Einar notast einkum við braghætti
sem nutu vinsælda meðal alþýðunnar, t.d.
rímur og vikivaka, Mörg fallegstu og athygl-
isverðustu kvæði Vísnabókarinnar eru ort
undir vikivakahætti, þ.m.t. „Af stallinum
Kristi“. Stfll sr. Einars er einfaldur og ein-
lægur, hann fjallar um efni sem allir þekkja,
einnig kemur fram í kvæðum hans að hann
þekkir aðstæður þeirra sem minnst mega sín
og sýnir samstöðu með þeim. Lítið er af
torskildum orðum eða erlendum tökuorðum,
sem gerir kvæði hans einföld og skýr. í til-
raun Guðbrandar hafa fáir verið betur til
þess fallnir til þess að siðbæta veraldlegan
kveðskap en sr. Einar og ekki að undra að
hann á meira en helming kvæða Vísnabókar-
innar. Sr. Einar hafði miklar væntingar til
Guðbrands í sinn garð varðandi útgáfu Vísna-
bókarinnar. Virðist sem hann hafi búist við að
annað hvort yrðu aðeins kvæði eftir hann í
bókinni eða að þau yrðu birt sértaklega með
formála eftir Einar sjálfan. Guðbrandur sá
ekki ástæðu til þess að birta formálann, lík-
lega vegna þess hve persónulegur hann var.
Þessi formáli hefur þó varðveist og er það
eina sem til er eftir sr. Einar í óbundnu máli.
Sr. Einar sendi Guðbrandi fleiri kvæði en þau
sem prentuð voru í Vísnabókinni, sem biskup
sá ekki ástæðu til að birta. Auk þess eru sum
kvæði hans í Vísnabókinni nokkuð stytt og
þegar hún var endurútgefin árið 1748 voru
mörg kvæði hans stytt og öðrum sleppt. Frá
útgáfu Vísnabókarinnar liðu meira en þrjár
aldir, þar til kvæðið „Af stallinum Krísti"
birtist aftur á prenti, þá í sálmabók
Þjóðkirkjunnar árið 1945. Raunar varð kvæð-
ið ekki þekkt eða sungið, fyrr en á síðustu
tveimur eða þremur áratugum. Vinsældh'
þessa sálms síðustu áratugi á helst rætur að
rekja til þess að Sigvaldi Kaldalóns samdi fal-
legt lag við hann. Þannig má þakka Sigvalda
að hafa endurvakið þetta kvæði sr. Einars.
Talið er að Sigvaldi hafi samið lagið þegar
hann var læknir í Grindavík, á árunum 1929-
1944. Ragnar Ásgeirsson, bróðir Ásgeirs Ás-
geirssonar forseta, mun hafa bent honum á
kvæðið. Óhætt er að segja að Sigvalda hafi
tekist einstaklega vel að semja lag, sem hæfði
hinu gamla kvæði, bæði boðskap og vaggandi
takti þess, sem kemur einkum fram í viðlagi
þess; „Með vísnasöng ég vögguna þína
hræri“. Þegar sálmurinn „Af stallinum
Kristi" var tekinn í sálmabókina vaknaði
áhugi fræðimanna á skáldinu sr. Einari Sig-
urðssyni. Hann var þá flestum gleymdur, þó
að eftir hann lægi mikið af kvæðum frá
merkilegum tímamótum í íslenskri kirkju- og
bókmenntasögu. Sálmurinn vakti athygli fyr-
ir það hversu mjúkur og þýður hann er bæði í
formi og blæ, jafnvel svo að skáldinu veitist
auðvelt að snerta tilfinningar nútímamanna.
Það hefur komið á óvart að finna kvæði frá
hinum svonefndu „myrku síðmiðöldum", sem
er fullt af bjartsýni, gleði og von. Það skal
hins vegar bent á að til eru önnur kvæði frá
sama tíma sem lýsa sömu bjartsýni og von og
þessi jólasálmur. Einnig fjalla mörg kvæði sr.
Einar um sömu efni og önnur skáld ortu í
samtíma hans, þ.á m. hið illa, böl heimsins og
syndina.
Kvæðið „Af stallinum Kristi“ er alls 28 er-
indi, en aðeins 7 erindi eru í sálmabók Þjóð-
kirkjunnar. Erindin 7 eru tekin héðan og
þaðan úr kvæðinu, þó aðallega úr fyrri hluta
þess, sem fjallar sérstaklega um atburð jól-
anna. Kvæðið í heild sinni lýsir á einfaldan og
hreinan hátt sannri ást á Kristi. Mörg falleg
erindi eru ekki í sálmabókinni, þar sem
skáldið lýsir ást sinni til Krists og þeirri alúð
sem hann vill sýna honum: „Örmum sætum
ég þig vef / ástarkoss ég syninum gef‘. Upp-
bygging kvæðisins er athyglisverð og sýnir
hve skáldið er meðvitað um áheyranda sinn,
hvernig hann leiðir hann um sögusviðið og
birtir honum á myndrænan hátt boðskap jól-
anna. Það er athyglisvert að nafnið Jesús
kemur aðeins tvisvar sinnum fyrir í kvæðinu,
í fjórum síðustu erindum þess. I stað þess
notar sr. Einar titla Jesú, eins og t.d. frelsari,
Emanúel, Eilífs Guðs míns einkason, Guð og
maður o.fl. Þannig virðist stundum sem barn-
ið í kvæðinu gæti í raun verið hvaða barn sem
er. í fyrstu erindunum lýsir sr. Einar atburði
jólanna á nokkuð hefðbundinn hátt og kynnir
sögusviðið. Þar fylgir og styðst sr. Einar við
guðspjöllin, en hann bætir við frásögnina og
leggur áherslu á tilfinningalega þáttinn, gleð-
ina og fögnuðinn. Síðan lýsir skáldið þeirri
ósk sinni að vera viðstaddur nóttina góðu í
Betlehem og fá að taka Jesúbarnið í fang sér:
Myndin að hafa nýfætt barn í fangi sér er
umgjörð kvæðisins. Þessa mynd þekkja allir
og eiga því auðvelt með að setja sig í þessi
spor. Með myndinni kemur fram mikil nánd
milli Guðs og manns, en í mörgum kvæðum
sr. Einars kemur þessi nánd fram og hann á
einstaklega auðvelt með að lýsa henni. Það
sem hann vill einkum sýna með myndinni er
kærleikurinn til Guðs, eins og Guð hefur okk-
ur í verndandi faðmi sínum, þannig tökum við
á móti syni hans. Skáldið vill gefa Guði allt,
umvefjandi ást til Guðs, það er hin sanna
þjónusta mannsins andspænis Guði sínum.
Þetta er einmitt kjarni boðskapar jólanna,
sem kemur svo vel fram í Jóhannesarguð-
spjalli 3:16: „Svo elskaði Guð heiminn að hann
gaf einkason sinn, til þess að hver sem á hann
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 18. DESEMBER 1999