Lesbók Morgunblaðsins - 11.12.1999, Blaðsíða 19

BÓKMENNTIR LÍTILLA MÁL-
SVÆÐA í NÚTÍMASVIPTINGUM'
Á ráðstefnu í Kaupmannahöfn heyrði SIGRÚN
DAVÍÐSDÓTTIR Helga Ágústsson sendiherra og
danska bókamenn ræða lestur og bókmenntir á
líðandi stund. En það var einnig minnt á að vel
sagðar sögur úreldast aldrei.
DÖNSKU átaki um lestur lauk
með ráðstefnu undir fyrir-
sögninni: Hvað nú, litla
land? Þar flutti Helgi
Ágústsson sendiherra ís-
lands í Danmörku erindi um
stöðu lesturs og bókmennta
á íslandi, sem vakti verð-
skuldaða athygli, enda eru Islendingar þekktir
lestrarhestar. Reynsla Islendinga var því til
umræðu, en einnig áhrif sjónvarps og hvort losa
ætti um höft á bókamarkaðnum eða hafa hann
frjálsan.
Hið fyrrnefnda er við lýði í Danmörku og til-
hugsunin um frjálsan bókamarkað virðist skelfa
danska áhugamenn um viðgang bókarinnar,
eins og Johannes Riis framkvæmdastjóri Gyld-
endal lýsti. Hann bar sig þó vel og sagði að auð-
vitað kæmust bókaútgefendur af, þó bókamark-
aðurinn yrði gefinn frjáls, en Elisabeth
Gemer-Nielsen menningarráðherra róaði bæði
hann og aðra áhyggjufulla með því að segja að
engar fyrirætlanir væm um að gera breytingu
þai-á.
Almennt heyrðust fleiri áhyggju- en
bjartsýnisraddir, meðal annars yfir að bókin
væri að víkja fyrir öðram miðlum. Hins vegar
nefndi enginn að nýlega var haldin tölvumessa,
þar sem komu fjögur þúsund manns, meðan
bókamessa um sömu helgi dró að sér þrjátíu
þúsund.
Lóðréttog lórétt
tengsl milli manna
Hans Edvard Norregárd-Nielsen rithöfun-
dur og formaður Nýja Carlsbergsjóðsins flutti
erindi um manna minni og sameiginleg verð-
mæti. Hann hefur nýlega skrifað endurminn-
ingabók sína, sem hefur fengið einstaldega lof-
legan dóm danskra gagnrýnenda. í bókinni
fjallar hann um róttækar breytingar á lífshátt-
um og umgengnisvenjum Dana á þessari öld.
Norregárd-Nielsen gerði að umræðuefni
hvemig atburðir í elstu manna minni væru að
hverfa, því tengslin milli kynslóðanna væm orð-
in mun minni en áður. Manna minni hefði
skroppið saman og næði ekki lengur milli kyns-
lóða. Unga fólkið sæti við tölvumar, hlustaði
hvert á annað, en ekki á sér eldra fólk.
Undir þessa skoðun geta víst margir tekið, en
í harmagráti yfir hinu liðna sakar ekki að hafa í
huga hvað áunnist hefur. Heimurinn hefur
skroppið saman og þó krakkar og unglingar hafi
minni tengsl við fyrri tíma era þau því betur
tengd samtíma sínum, læra tungumál í'yrr og
hafa á takteinum tækni, sem gerir þeim kleift að
spanna heiminn, kynnast fólki og sjónarmiðum.
Lóðréttu tímatengslin hafa styst, en í þeirra
stað era í mörgum tilfellum komin lárétt tengsl
milli manna, sem áður vora ekki hugsanleg.
Minni skriftir,
minni orðaforði
Niels Thomsen prófessor við Hafnarháskóla
hefur rannsakað hvemig lestur hefur áhrif á
samsemd okkar. Hann hafði áhyggjur af að
sjónvarpsgláp væri á góðri leið með að gera fólk
menningarlega steinrunnið og slík óvirkni ýtti
undir sérfræðingaveldi.
Áhrifin á lýðræði og iðkun þess kemur oft upp
í dönskum umræðum og þá eins á ráðstefnunni.
Thomsen benti á að í Bandaríkjunum, þar sem
sjónvarpsáhrifa hefur gætt hvað mest og lengst,
væri kjörsókn mjög lítil. Hann nefndi hins vegar
ekki að mai-gir Bandaríkjamenn sinna borgar-
askyldu sinni með ýmsu öðra móti en kosninga-
þátttöku með þeim hætti, sem ekki tíðkast á
Norðurlöndum, eins og margs konai’ sjálfboð-
astörfum og öðrum félagslegum afskiptum.
Thomsen benti á að í skrifuðu máli væri nýtt-
ur stærri orðaforði en í töluðu máli. Því minna
sem fólk skrifaði því minni yrði orðaforðinn.
Þetta er athyglisvert, því eins og hann benti á er
æ meira af fræðiefni skrifað á ensku. Fræði- og
vísindamenn, bæði í Danmörku og víðar, skrifa
orðið sjaldan á móðurmálinu, heldur fyrst og
fremst á ensku. Auk þess færist það í aukana að
einnig sé kennt á ensku.
Um mótaðgerðir gegn ofuráhrifum sjónvarps
sagði Thomsen að auðvitað væri hægt að grípa
til aðferða ömmu og segja sögur, lesa og hvetja
börn til að lesa. Og svo skildi hann ekki hvernig
stæði á því að Danir byggju enn við virðisauka-
skatt á bókum.
íslendingar áhugasamir og sérvitrir
í kringum 1970 komu þrjú dönsk skáld til að
lesa upp í Norræna húsinu. Salurinn fylltist
fljótt og á endanum varð úr að upplesturinn var
endurtekinn þrisvar sinnum, alltaf fyrir fullu
húsi. Sænskur ferðamaður spurði íslenskan
kunningja hvort Islendingar væra svona áhuga-
samir um danska ljóðlist eða hvort þeir væru
svona sérvitrir. Svarið var að líklega væra þeh’
hvort tveggja.
Þessa sögu sagði Helgi Ágústsson í upphafi
erindis síns, þar sem hann leitaðist við að út-
skýra hvemig Islendingar færa að því að
tryggja að lestur og menning heyrðu ekki að-
eins sögunni til. Hann rakti ýmsar menningar-
legar forsendur á Islandi, þar sem meðal annars
væri lögð mikil áhersla á lestur og bókmenntir í
skólum.
Árangurinn væri meðal annars sá að á íslandi
væri gefin út 6,1 bók á mann, 2,9 í Færeyjum,
2,5 í Danmörku, Finnlandi og á Grænlandi, 1,5 í
Svíþjóð og 1,4 í Noregi. Lestur i skólum væri
mikill eins og alþjóðlegar kannanir sýndu og
skýringuna áleit Helgi meðal annars vera að
skólabækurnar væra ekki fullar af erlendum
orðum.
Breytingamar, sem nú gengju yfir, myndu
vísast hafa áhrif á íslandi, sagði Helgi, en áhug-
anum væri hægt að hlúa að hjá börnum og ungl-
ingum. íslendingar væra líka vonandi nógu sér-
vitrir til að varðveita tungumálið, sem væri
dýrmætasti arfur þjóðarinnar og undirstaða
þjóðernis og menningarlegrar samsemdar.
Islenskar aðstæður vekja alltaf áhuga Dana,
enda vai’ í umræðum spurt út í einstaka þætti á
íslandi. í Danmörku era íslendingar ekki að-
eins kunnir fyrir bókmenntaáhuga sinn, heldur
einnig fyrir málhreinsun og málrækt, sem alltaf
er vinsælt umræðuefni hér.
Svipmyndir úr heimi útgefenda
Johannes Riis útgefandi sagði vart við hæfi
fyrir útgefendur að opna munninn öðru vísi en
að vera áhyggjufullir og hann væri þar engin
undantekning. Áhyggjuefni hans er frjálsræði á
bókamarkaðnum, sem hann sagði þó að bókin
myndi einnig lifa það af ef til kæmi.
Riis dró síðan upp svipmyndir af ýmsu því
sem útgefendur, og þá ekki síst útgefendur á
litlum málsvæðum, standa frammi fyrir. í Dan-
mörku flæða yfir fjölprent, til dæmis frá stóram
þýskum útgefendum, sem bæði bóksalar og
kaupendur taka á móti með brosi á vör. Um er
að ræða bækur um margvísleg efni eins og mat,
listir og annað, þai' sem myndir era veigamikill
efnishluti.
Gallinn við bækumar er bara að þær era óm-
arkvissar, því þær eiga ekki aðeins að höfða til
Dana, heldur fjölda annarra þjóða. Hættan er
að lesendur verði á endanum óánægðfr og
óánægja þeirra beinist þá ekki aðeins gegn
þessum bókum, heldur gegn bókum almennt.
Stór nöfn kalla á stórar upphæðir og þar hafa
umboðsmenn rithöfunda átt sinn þátt í að þenja
fyrirframgreiðslur til þekktra rithöfunda upp í
stjamfræðilegar upphæðir. Þannig hefur stór-
um útgefendum verið boðið að kaupa forkaups-
rétt að næstu fimm skáldsögum Salman Rus-
hdie fyrir sjö stafa upphæð í Bandaríkjadölum
talið, án þess að hafa minnstu hugmynd um*
hvað hinar fimm óski’ifuðu bækur eiga að fjalla
um.
Nýlega var Doris Lessing á ferð um Dan-
mörku. Hún hafði þá haft orð á að þrýstingurinn
á höfunda að skila handritum væri orðinn
óbærilegur. Þeir tímar væra liðnir að höfundar
fengju að liggja yfir handritum sínum, gjarnan
með athugasemdum frá góðum yfirlesuram for-
laganna. Þai’ við bætast svo kynningarferðfr og
fjölmiðlaframkoma, sem tilheyrir orðið samn-
ingum rithöfunda og forlaga. Allt dregur þetta
úr gæðum bókmenntaafm'ðanna.
Ofan á þetta viðurkenndi Riis fúslega að út-
gefendur gæfu einfaldlega of mikið út, bækurn- a
ar væru heldur ekki allai’ ýkja fagrai’ útlits og
allt gæti þetta orðið til að fæla lesendur frá. Að
mörgu leyti mætti því segja að bókaútgefendur
væra sjálfum sér verstir. „En það væri h'ka ósk-
andi að ungir rithöfundar sinntu því að skrifa
vel sagðar sögur,“ hnykkti Riis á í lokin.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 11. DESEMBER 1999 1 9 V