Lesbók Morgunblaðsins - 11.12.1999, Blaðsíða 10

Aspaekra í Gunnarsholti á Rangárvöllum.
BÓKARKAFLI
EFTIR SIGURÐ BLÖNDAL OG SKÚLA BJÖRN GUNNARSSON Um þessar mundir kemur
út 264 blaðsíðna bók um
hundrað ára sögu skóg
ræktaráí slandi. Þar er
f. □rið yfir allt sviðið í mál ii
og myi idum. Bókarkaflar
eru um náttúruskóc :ja á ís i-
andi; , skógareyðingu,
U| pphaf skógræktar, ann< ái
aldarstarfs, Skógrækt ríl< r«.
isins, þc 3tt ungmennafélaj 3'
anna,: >kóg iræktarfélögin,
skógrækt einstak linga,
nytjaskóga á bújörðum f
sl kóga til útivistar og er c if
mörgu fleiru að taka. Út
gefandi bókarinnar er M ái
og mynd. Hér er birtur
u pphafskafli bókarinnar.
/
Island er meðal yngstu landa jarðar og
það land Evrópu sem seinast byggðist.
Ónnur lönd voru numin löngu áður.
Þetta eyland í Norður-Atlantshafí hafði
að mestu einangrast með þeim tegund-
um plantna og dýra sem komust þangað
í lok síðustu ísaldar. Engir stórir gras-
bítar lifðu í landinu og í meira en 13.000
ár fékk gróður að vaxa og dafna óáreittur af
öðru en kaldtempraðri úthafsveðráttunni.
íslandsskógar fyrir milljónum ára
Á seinni hluta tertíertímabilsins í jarðsög-
unni, fyrir 10-15 milljónum ára, ríkti heitt-
emprað loftslag á þeim eyjum í
Norður-Atlantshafi sem mynduðu landgrunn
íslands. Hér óx skógur í líkingu við þann sem
nú er í suðausturhluta Bandaríkjanna. Fundist
hafa steingervingar af um 50 ættkvíslum
plantna frá þessum tíma, einkum trjáa. Af
lauftrjám hafa hér verið magnolíutré, túlípan-
tré, lárviður, valhnota, álmur, eik, hlynur,
beyki, hesli, ölur og birki. Einnig hafa barrtré
eins og stórviður, fenjatré, lerki, þinur, greni
og fura vaxið hér á míósentímabilinu, sem lauk
fyrir rúmum fimm milljónum ára.
Síðari hluti tertíertímabilsins er nefndur
plíósen og á því tímabili fór loftsiag kólnandi.
Veðurfar hér hefur á þeim tíma verið temprað
og flóran lík því sem nú er um vestanverða
Mið-Evrópu. Kaldasti mánuður ársins hefur
haft meðalhita um eða yfír 0 C. Á því tímabili
höfðu barrskógar yfirhöndina.
Skógar á ísöld
Fyrir um þremur milljónum ára varð gagn-
ger breyting á loftslagi og sjávarhita á norður-
hveli jarðar. ísöld tók við með sín jökulskeið
og hlýskeið. Þá mynduðust í fyrsta sinn víð-
áttumiklir jöklar á Islandi. Fæst tré þoldu
loftslag jökulskeiðanna og skógamir náðu ekki
að rétta sig af á hlýskeiðum á einangraðri eyju
eins og þeir gerðu á meginlöndunum. Steing-
ervingar benda þó til þess að frá upphafi ísa-
ldar og þar til fyrir rúmri einni milljón ára hafí
fura, ölur, birki og víðir vaxið hér. En þá dó
furan út og ölurinn fór sömu leið fyrir um
500.000 áram, á síðasta og kaldasta jökulskeiði
ísaldarinnar.
Á síðustu tveimur hlýskeiðum ísaldar hefur
gróður hér verið orðinn svipaður og nú er, með
birki og víði sem eina trjágróðurinn. Þó er lík-
legt að bæði einir og reynir hafi lifað af ísöld-
ina.
Birkið breiöist út
Loftslag á Islandi virðist hafa verið fremur
þurrt og hlýtt fyrir 9.000 árum. Vaxtarskilyrði
birkis vora hin ákjósanlegustu og breiddist
það út um landið. Þetta hlýviðrisskeið stóð í
rúm 2.000 ár og er nefnt birkiskeið hið fyrra.
Þegar því lauk tók við svalara tímabil sem
leiddi til stækkunar mýrlendis og votlendis-
plöntur sóttu á í flórunni. Kuldinn hélst í 2.000
ár og er það tímabil kallað mýrarskeið hið
fyrra. Hið síðara birkiskeið _ hófst fyrir um
5.000 áram og stóð í 2.500 ár. Á því tímabili var
veðurfar hér á landi afar gott og hefur aldrei
verið betra síðan fyrir síðasta jökulskeið. Þá
breiddist birkiskógur og kjarr út um allt land.
Talið er að mestallt hálendi íslands hafí þá
einnig verið gróið. Þeir birkilurkar sem finnast
víða í mýrum eru frá þessu tímabili. Einnig er
talið að leifar birkiskóga, sem nú liggja hæst í
rúmlega 600 metra hæð yfir sjávarmáli, séu
menjar af skógum þessa tíma.
Mýrarskeið hið síðara
Fimm hundruð árum fyrir Kristsburð kóln-
aði aftur. Birkiskógurinn hopaði aftur úr mýr-
lendinu og skógarmörk færðust neðar í fjalls-
hlíðum. Mýrarskeið hið síðara tók við og
stendur enn.
Þegar landnám hófst var skógurinn því far-
inn að hopa. Samt má merkja af frjókorna-
rannsóknum og ýmsu öðru að þá fyrst fór að
síga verulega á ógæfuhliðina.
Ósnortin náttúra við landnám
Fyrstu landnemar Islands hafa án efa heill-
ast af^ósnortinni náttúrunni sem tók á móti
þeim. Irskir munkar, sem allt bendir til að hér
hafi fyrst tekið land, áttu ekki að venjast slíku
náttúrafari. Á Bretlandseyjum hafði kvikfjár-
rækt verið stunduð um aldir og skógar hopað
fyrir graslendi. Munurinn var sjálfsagt ekki
eins mikill fyrir víkingana frá Noregi, sem sög-
ur herma að numið hafi hér land á 9. öld. Miðað
við hve landið byggðist hratt hafa fréttir af
þessari búsældarlegu eyju þó vakið mikla at-
hygli. Auðæfi til lands og sjávar virtust óþrjót-
andi og auðvelt að draga björg í bú. Skógurinn
sem tók á móti landnámsmönnum náði milli
fjalls og fjöru þar sem jarðvegur var þurr. Þó
að þetta hafi ekki verið hávaxinn skógur má
leiða getum að því að víða hafi vaxið há og bein
birkitré eins og enn finnast. Ornefni benda til
þess að skógur hafi verið mestur á Suðurlandi,
Vesturlandi, við Eyjafjörð, í Suður-Þingeyjar-
sýslu og á Áusturiandi, en minnstur á Vest-
fjörðum, við Húnaflóa og á Norðausturhorn-
inu.
Við búsetu manna tók allt vistkerfi landsins
miklum breytingum. Rannsóknir á frjókom-
um í jarðvegi hafa leitt í ljós, að fljótlega eftir
landnám fækkar birki- og víðifrjóum en gras-
1 O LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR i 1. DESEMBER 1999
ri