Lesbók Morgunblaðsins - 11.12.1999, Blaðsíða 14

SÍÐASTI RISINN: STANLEY KUBRICK
- SÍÐARI HLUTI
LEIKSTJORI
ALDARINNAR
EFTIR JÓNAS KNÚTSSON
Víst er að þær myndir sem Stanley Kubrick skilur eftir
sig falla ekki úr gildi á næstu misserum. Kubricker
síðasti fulltrúi þeirrar kynslóðar sem óx úr grasi við
kvikmyndagláp en hrærðist jafnframt í bókmenntum
og öðrum listgreinum.
Hjónaerjur í myndinni Duld (The Shining). Jack Torrance reynir að sundurliða sambandið.
Bíómyndin Barry Lyndon skipar
nokkra sérstöðu meðal mynda
eftir Kubrick. Skáldsagan eft-
ir Thackeray minnir um
margt á Birting eftir Voltaire.
Ryan O’Neal var tilvalinn í
hlutverk ætvintýramannsins
Lyndons. Kubrick hefur ef-
laust verið minnugur þess að mynd sem gerð
var eftir skáldsögu eftir Henry Fielding,
Sögunni af Tom Jones, hlaut einróma lof hjá
gagnrýnendum og malaði gull beggja vegna
Atlantshafs áratugi fyrr. Þótt Barry Lyndon
væri stórbrotið og mikilfenglegt verk kemur
AkkOesarhæll Kubricks hér berlega i Ijós ef
myndirnar eru bomar saman. Leikstjórann
skorti vissa mýkt. Sá frásagnarstíll sem hann
' tamdi sér var ekki leikandi léttur. Snilld hans
var umfram annað fólgin í þvi að seiða fram
eftirminnilegt umhverfi, skotgrafir í fyrri
heimstyrjöld, óravíddir geimsins eða mann-
autt hótel í afdölum. Leikstjórinn var nokkuð
stirðkvæður en valdi sjaldan yrkisefni sem
krafðist annars. Kubrick neitaði að nota raf-
magnsljós við gerð myndarinnar Barry Lyn-
don og sótti hvert minnið á fætur öðra í mál-
verk frá átjándu öld. Hver myndrammi
gladdi augað og var í raun réttri sjálfstætt
listaverk. Gagnrýnendur skáru aftur á móti
upp herör gegn Kubrick. Barry Lyndon var
sú mynd eftir leikstjórann sem hlutfallslega
minnstum hagnaði skilaði eftir að leikstjór-
inn hafði fest sig í sessi. Allir luku þó upp ein-
um munni um að handbragðið væri óaðfinn-
anlegt. Kubrick var vanur að tefla djarft í
efnisvali og efnistökum. Hann vai- þeirri gáfu
gæddur að hann kunni öðrum mönnum frem-
ur að velja efni í takt við tíðarandann.
Skáldsagan Lólíta var á allra vörum á sínum
tíma. Myndina Dr. Strangelove gerði hann
þegar kjamorkuvá hvfldi eins og mara yfir
gjörvallri heimsbyggðinni. Geimferðin langa
var fest á filmu í þann mund er maðurinn
helgaði sér land á tunglinu. Duld (The Shin-
ing) kom úr smiðju Kubricks þegar rithöf-
undurinn Stephen King átti hve mestu fylgi
að fagna og hryllingsmyndir riðu húsum eftir
að risaverin í Bandaríkjunum höfðu hundsað
slíkar myndir í hartnær fjóra áratugi. Engu
líkara er að Kubrick hafi haft þvflíka trölla-
trú á Barry Lyndon að hann hafi talið að
myndin hefði alla burði til að laða áhorfendur
að þótt því færi fjarri að efnið sem slíkt væri í
* brennidepli. Geimferðin langa markaði eins
konar formbyltingu; enginn kvikmyndamað-
ur hefur tekið á þessu efni af sömu dirfsku og
Kubrick þótt kraðak af rándýrum vísinda-
skáldsögum hafi ratað á breiðtjaldið síðan
leikstjórinn reið á vaðið. Gangverk í Glóaldini
(A Clockwork Orange) var römm þjóðfé-
lagsádeila og stuggaði við áhorfendum svo að
um munaði. Þegar Kubrick réðst í að gera
Barry Lyndon valdi hann sér hins vegar mun
þrengra sögusvið. Bæði áhorfendur og gagn-
rýnendur létu hann gjalda þess. Langflestir
sem sáu myndina á annað borð voru þó hug-
fangnir. Nú á dögum eru nær allir sammála
um að myndin sé meistaraverk hvort sem
v hún er gallað meistaraverk eður eigi. Þótt
Barry Lyndon hafi ekki slegið aðsóknarmet
var myndin Kubrick til sæmdarauka.
Duld
Kubrick fékk meiru ráðið um gerð mynda
sinna en langflestir starfsbræður hans. Hafa
ber þó í huga að Kubrick varð oft að lúta í
lægra haldi. Myndin Spartakus var stytt og
skorin og löguð að duttlungum leikarans
Kirks Douglas sem fyrr segir. Eins konar
sjálfskipaður rannsóknarréttur sá til þess að
Lólíta varð aldrei annað en daufur endur-
ómur af skáldsögunni eftir Nabokov auk þess
sem tíðarandinn setti leikstjóranum of
þröngar skorður. Duld (The Shining) stytti
Kubrick af sjálfsdáðum svo að ekki var leng-
ur heil brú í söguhetjunni. Aðalleikarinn
Jack Nicolson kvartaði sáran. Nicholson
tamdi sér nýjan leikstíl fyrir myndina. Leik-
arinn hafði áður haldið sig við þann rauns-
sæisstfl sem tíðkaðist á sjötta áratugnum og
var í algleymingi næstu áratugi. Nicholson
reyndi nú að færa meira í stflinn og varð að
vonum sárreiður þegar leikstjórinn stytti
myndina svo að brjálsemin hjá persónunni
kemur eins og skrattinn úr sauðarleggnum í
stað þess að stigmagnast.
Kubrick í Víetnam
Kubrick var hundingi eða raunsæismaður
eftir því hvemig á það er litið og fjallaði oft
um hið illa í manninum. Að þessu leyti eru
myndir eftir Kubrick gjörólíkar venjulegum
Hollywood-myndum sem lýsa baráttu góðs
og ills og láta mörkin þar á milli vera degin-
um ljósari. Ungliðamir (Full Metal Jacket)
er tvímynd. Leikstjórinn lýsir því í fyrri kafl-
anum hvemig æskumenn em stæltir í stríðs-
menn sem engu eira. Höfundur segir frá af-
drifum grænjaxlanna í Víetnam í seinni hluta
myndarinnar. Engum sem sér þessa mynd
dylst að leikstjórinn er ekki náfrændi
Pollýönnu. Sagt er að í miklum listaverkum
sameinist fágun hinu frumstæða. Myndir
sem Kubrick gerði voru fínpússuð listaverk,
knúin kynngimögnuðum fmmkrafti í bland
við slavneska bölsýni. Þar má greina fæðingu
tækniheims sem er manninum fjandsamleg-
ur og þar gefur að líta menningarheim í
dauðateygjunum. Arekstur þessara heima
virðist vera eitt meginstefið hjá Kubrick og
leikstjórinn er hvergi betri en þegar hann
lýsir því hvernig þeirri veröld sem var og
þeirri nýju lýstur saman. Hann er því sá
kvikmyndamaður er gleggst hefur lýst öld-
inni sem nú líður undir lok.
Leikstjóri aldarinnar
Þótt kvikmyndin sé eins konar óskilgetið
afkvæmi tuttugustu aldar minnir sá andi sem
svífur yfir vötnum í langflestum leiknum
myndum fremur á rómantísku stefnuna og
bjartsýni og fyrirheit nítjándu aldar en þá
öld sem senn er um garð gengin. Við annan
tón kveður í myndum eftir Kubrick. Þær era
lausar við væmni og velgju. Af þessum sök-
um var leikstjóranum oft borið á brýn að
vera haldinn mannfyrirlitningu. Kubrick átti
alla tíð miklu fylgi að fagna meðal ungs fólks.
Skýringin er ef til vill sú að myndir eftir hann
eru samhljóma tuttugustu öldinnni og kallast
betur á við hana en flest önnur verk sem rata
á breiðtjald.
Huldumaður
Eins og margir amerískir listamenn á öld-
inni hélt Kubrick í sjálfskipaða útlegð og
sneri aldrei aftur. Kubrick var vanur að hafa
öll ráð í hendi sér og líkaði illa að vera kom-
inn upp á náð og miskunn blaðamanna eða
annarra misindismanna. Hann var því ekki
gjarn á að veita mönnum viðtal. Önnur
ástæðan til þess að Kubrick fór huldu höfði
var sú að hann þoldi illa gagnrýni. Leikstjór-
inn hélt sig til hlés og varð eins konar J.D.
Salinger eða Howard Hughes í kvikmynda-
heiminum, snillingur sem læðist með veggj-
um og heldur sig fjarri skarkala heimsins.
Persóna leikstjórans leynist hins vegar ein-
hvers staðar bak við tjöldin og togar í hvern
spotta af mikilli natni án þess að birtast sýn-
ingargestum.
Ótroðnar slóðir
Hefðin er sú að evrópskir kvikmyndamenn
sigli vestur um haf til að vinna lönd og lagi sig
að staðháttum eða snúi aftur kalnir á hjarta.
Kubrick fór í þveröfuga átt. Það eitt er stór-
merkilegt. Enn merkilegra er að honum skuli
hafa tekist það. Sagt hefur verið að snillingur
sé maður sem sameinar ólík eigindi _ sem
sjaldan er að finna í sama einstaklingi. I Ku-
brick takast á ósættanleg öfl. Annars vegar
vísindamaðurinn, grúskarinn, hins vegar
listamaðurinn og tónlistarvinurinn. í mynd-
unum Geimferðinni löngu (2001: A Space
Odyssey) og Gangverki í glóaldini (A
Clockwork Orange) stangast þessar and-
stæður á með miklum látum. Oft hefur verið
látið í veðri vaka að Kubrick hafi skipulagt
hvert smáatriði áður en tökur hófust. Rétt er
að gríðarleg undirbúningsvinna lá að baki
hverri mynd. Eigi að síður var margt skáldað
á tökustað, líkt og hjá Charles Chaplin
1 4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/USTIR 11. DESEMBER 1999