Lesbók Morgunblaðsins - 15.05.1999, Blaðsíða 16

ÍSLENSKI VETTVANGURINN í LUNDI
I háskólabænum Lundi hittast íslenskir fræðimenn úr
ýmsum greinum og ræða rannsóknarverkefni er snerta
Island, eins og SIGRUN DAVIDSDOTTIR heyrði og sá.
Morgunblaðið/Sigrún
HARALD Gustafsson og Hrefna Róbertsdóttir í Lundi.
✓
SLENSK málefni eru víðar rædd en á ís-
landi. í Lundi í Svíþjóð hittist reglulega
hópur íslenskra og erlendra fræðimanna
til að ræða hin aðskiljanlegustu efni á Is-
lenska vettvangnum, sem Harald Gustafsson,
lektor við Lundarháskóla, átti frumkvæðið að
1996. Við sænska háskóla og þá ekki síst gam-
algróna háskóla eins og Lundarháskóla er rík
umræðuhefð og það er einmitt grundvöllurinn
að íslenska vettvangnum. Og af því umræð-
umar fara fram á erlendri grund í hópi ís-
lenskra og erlendra fræðimanna þá lýstur
saman ýmsum sjónarmiðum, eins og best fer
á í innblásnum umræðum. Þannig var einmitt
þegar Gunnar Karlsson, prófessor í sögu,
mætti á vettvang til að reifa hugmyndir sínar
um „Islenska þjóðemisvitund á óþjóðlegum
öldum“, en grein hans um það efni birtist í
Skími í vor. Gunnar dvelur þessa mánuðina í
rannsóknarleyfí í Kaupmannahöfn.
íslensk umraeðn á
erlendrl grund
„Hugmynd mín var að gefa íslendingum
hér tækifæri til að tala um íslensk efni á ís-
lensku fyrir landa sína, sem hafa kannski ekki
sérþekkingu á efninu, en hafa grundvallar-
þekkingu á íslenskum málefnum almennt,"
segir Harald Gustafsson, þegar sú spurning
vaknar af hverju efnt hafí verið til vettvangs-
ins íslenska. „Á erlendum vettvangi era Is-
lendingar oft heftir af því að þurfa að byrja
frá byrjun að útskýra allt sem varðar ísland.
Með því að tala á íslensku við Islendinga
skapast allt aðrar aðstæður."
Vettvanginn sækja reglulega fræðimenn
frá Lundi og Kaupmannahöfn, bæði íslend-
ingar og útlendingar, sem fást við íslensk efni.
Samstarfíð yfír sundið hefur þótt takast vel
og það er fastur liður í starfinu að fara í heim-
sókn einu sinni á vetri á Ámastofnun, þar sem
' heimamenn og gestir kynna rannsóknir sínar
á heilsdagsráðstefnu. Ragnheiður Mósesdótt-
ir, bókavörður á Árnastofnun, hefur haft um-
sjón með þessum ráðstefnum og er tengiliður
Vettvangsins í Kaupmannahöfn. Harald er
ekki í vafa um að vettvangurinn hefur ekki
síður nýst Hafnarbúum vel, því málstofuhefð-
in er ekki eins rík þar og í Svíþjóð. Vettvang-
urinn í Lundi sé þeim kærkomið tækifæri til
að reifa rannsóknarefni sín og fá við þeim við-
brögð.
Efnin sem tekin hafa verið fyrir era marg-
vísleg, en tengjast öll íslenskri sögu og samfé-
lagi. í febrúar talaði Jóhanna Barðdal doktor-
snemi um fallakerfið og nýjar sagnir í ís-
lensku, í mars talaði Sverrir Jakobsson dokt-
orsnemi um viðhorf íslendinga til útlendinga
á miðöldum og aðlögun innflytjenda að samfé-
laginu og í apríl var svo komin röðin að Gunn-
ari Karlssyni. í maí talar Hrefna Margrét
Karlsdóttir doktorsnemi um stjórnun síld-
veiða í Norðaustur-Atlantshafi 1945-1995.
Eins og sjá má af umræðuefnunum er um-
ræðan ekki bundin við sagnfræði, heldur hin
margbreytilegustu efni, enda undirstrikar
Harald að efnisvalið sé þverfaglegt. íslend-
ingar fjalla um rannsóknarefni sín á íslensku,
en erlendir fræðimenn á sínum málum, ef þeir
hafa ekki tök á íslensku.
íslenskl og erlent samhengi
„Það er mikilvægt fyrir íslenskar rann-
sóknir á íslenskum efnum að geta viðrað þær í
íslensku samhengi," segir Hrefna Róberts-
dóttir, sem er við doktorsnám í sagnfræði í
Lundi, en hún hefur séð um ýmis fram-
kvæmdaratriði við íslenska vettvanginn og
stýrt honum eftir jól. Hrefna hefur verið í
Lundi í þrjú ár. Verkefni hennar fjallar um
hagstjómarhugmyndir 18. aldar eins og þær
koma fram í Innréttingunum svokölluðu og
ullarverksmiðjunum þar og setur þær í víðara
samhengi með því að kanna slík fýrirbæri í
Danmörku og Noregi á sama tíma.
„Þegar talað er um íslensk efni fyrir út-
lendinga fer oft mikill tími í að útskýra grand-
vallaratriði eins og að Island sé eyja í Atlants-
hafi sem búið hafí við fámenni og fábreytta at-
vinnuhætti," segir Hrefna. „Það er hægt að
hoppa yfir þennan sameiginlega þekkingar-
grann, þegar talað er um íslensk efni á þess-
um vettvangi, en jafnframt nýta sér hið víða
samhengi sem hérstaddir fræðimenn starfa í
hver á sínum stað. Það er nauðsynlegt fyrir
rannsóknir á íslenskum efnum að þróast í
samspili við það sem gerist erlendis. Islensk-
ur vettvangur erlendis er viðbótarvídd í því
samhengi. Hún bendir einnig á að tengslin við
fræðimenn í Kaupmannahöfn skipti máli, auk
þess sem vettvangurinn hefur verið heimsótt-
ur af fræðimönnum frá Gautaborg, Noregi,
Þýskalandi, Bandaríkjunum og víðar.
Um samanburð vettvangsins við aðstæður
á íslandi segir Hrefna að Sagnfræðingafélag-
ið sé ötult við að halda málstofur og umræðu-
fundi. „En það era of fáir sagnfræðingar hér,
sem leggja stund á íslensk efni, til að hægt sé
að byggja hann á sagnfræði eingöngu. Með
þverfaglegri umræðu verður líka meiri breidd
í efnisvali og það hefur líka sína kosti,“ segir
hún og bætir við að líklega væri erfiðara að ná
saman þverfaglegum hóp á íslandi hliðstætt
því sem tíðkast á íslenska vettvangnum í
Lundi.
„Danskurinn og fjanskurinn
á Djúpavogi"
Því hefur oft verið haldið á lofti að þjóð-
ernisvitund og þjóðernishyggja sé 19. aldar
fyrirbæri, því hugmyndir um þjóðríki, eina
þjóð í einu ríki, hafi ekki komið til sögunnar
fyrr en þá. Þegar Gunnar Karlsson ræðir
rannsóknir sínar um þjóðernisvitund á fyrri
öldum bendir hann á að Islendingar hafi
skrifað þjóðarsögu sína um leið og þeir börð-
ust fyrir sjálfstæði. Sjálfstæðisbaráttan hafi
því óneitanlega sett svip sinn á söguritunina,
en þetta skeið sögutúlkunar hafí liðið undir
lok um miðja þessa öld. Þá hafi tekið við hug-
myndir um að ofuráhersla á íslendinga sem
þjóð endurspegli 19. öldina og sjálfstæðis-
baráttuna.
Sjálfur segist Gunnar hins vegar hallur
undir að þjóðarvitundin íslenska hafi látið á
sér kræla fyrr, á óþjóðlegum öldum sem kalla
má, öldunum áður en þjóðemisvitund er álitin
komin til skjalanna. Sem dæmi bendir hann á
að Jón Arason biskup hafi litið á siðaskiptin
sem átök íslendinga og útlendinga, rétt eins
og 19. aldar menn hafi síðan gert. Skoðun
hans kemur skemmtilega fram í kunnri vísu,
sem eignuð er honum:
Vondlega hefur oss veröldin blekkt
villt og tælt svo nógu frekt
ef ég skal dæmdur af danskri slekt
og deyja svo fyrir kóngsins mekt.
Sverrir Jakobsson varpar því fram hvort
það hafi ekki haft áhrif á afstöðu íslendinga
til hins erlenda valds að kaupmennimir vora á
tímabili útlendingar og það hafi þá skapað
jarðveg fyrir pólitíska þjóðemishyggju. Og sú
hugmynd kemur einnig upp hvaða áhrif
tungumálið hafi í að greina þjóðir að.
Harald hefur áhugavert sjónarhorn, þar
sem hann hefur sjálfur verið að athuga hlið-
stæð efni á Norðurlöndum. I nýlegri bók hans
um Kalmarsambandið bendir hann á að
einmitt hugmyndin um eina þjóð í einu ríki
hafi staðið í vegi fyrir þróun Kalmarsam-
bandsins, auk þess sem hann vitnar í rann-
sóknir er sýna að þegar á miðöldum vora
þjóðríki venjuleg viðmiðun. En Harald minnir
einnig á að viðmiðanimar hafi verið fleiri, því
menn hafi einnig samsamað sig einstökum
byggðarlögum. Þýskaland er áhugavert
dæmi, því það skiptist í mörg smáríki. Menn
töluðu til dæmis bæði um sig sem þýska og lý-
bíska, frá Lubeck. Og svo sveif alheimsstofn-
unin kaþólska kirkjan yfir vötnunum fyrir
siðaskiptin.
Á leiðinni til Hafnar hvarflar sú hugsun að
hvort rótgrónar hugmyndir um þjóðríki muni
standa Evrópusambandinu fyrir þrifum rétt
eins og Harald álítur að átt hafi við um Kal-
marsambandið. Hver segir að miðaldasaga
hafi enga þýðingu fyrir nútímann?
UNDIRBUNINGUR HAFINN FYRIR
TÓN- OG DANSVERKIÐ BALDR
Morgunblaðið/Þorkell
FINNSKI danshöfundurinn Jorma Uotinen er höfundur dansa og leikstjóri í verkinu Ðaldr eftir
Jón Leifs sem sett verður upp hér á landi árið 2000. Komu þeir saman um síðustu helgi,
hann, Kjartan Ragnarsson, aðstoðarleikstjóri verksins, og Hörður Áskelsson, stjórnandi
kórsins, og hlustuðu meðal annars á verkið.
FINNSKI danshöfundurinn Jorma
Uotinen var nýverið staddur hér á landi
vegna undirbúnings við verkið Baldr
sem fyrirhugað er að framsýna á afmæl-
isdegi Reykjavíkurborgar, 18. ágúst árið
2000, á vegum Reykjavíkur menningarborgar
Evrópu. Uotinen er danshöfundur verksins
en tónverkið Baldr er eftir Jón Leifs. Byggir
það á atburðum norrænnar goðafræði og lýsir
átökum góðs og ills. Aðalsögupersónumar era
ásinn Baldur sem er tákn hins góða, Nanna
kona hans og Loki, hinn undirförli og illgjami
t sem þolir ekki ásýnd hins göfuga og fagra.
Uppsetning verksins er eitt stærsta verk-
efnið sem Reykjavík menningarborg Evrópu
árið 2000 tekst á við. Uotinen er leikstjóri
verksins, dans- og búningahönnuður. Hann
semur dansa og hreyfingar en fyrirhugað er
að allt að 20 dansarar taki þátt í sýningunni.
Verða þeir frá íslenska dansflokknum og
finnska Þjóðarballettnum þar sem Uotinen er
dansstjóri. Einnig taka hátt í 25 söngvarar
þátt í uppsetningunni og mun Uotinen einnig
stjóma hreyfingum þeirra.
Undirbúningur að
komast á skrið
v Að sögn Uotinen er framkvæmd verksins á
byrjunarstigi. Undirbúningur hefur farið
fram undanfarið og segist Uotinen einna helst
hafa hlustað á tónverkið til þess að gera sér
grein fyrir gerð þess og einkennum. Þá fund-
aði hann með Kjartani Ragnarssyni, aðstoðar-
leikstjóra verksins og dramatúrg, og Herði
Áskelssyni, stjómanda kórsins Schola
Cantorum, um helgina. Hlustuðu þeir á verkið
saman og ræddu ýmis atriði.
Fjöldi persóna og fyrirbæra koma fyrir í
verkinu. Uotinen segir að hann muni þó lík-
lega byggja verkið á aðalpersónunum þrem-
ur, Baldri, Nönnu og Loka, en óvíst sé hvaða
aðrar persónur munu koma fram í verkinu.
„Mínar hugmyndir byggja eins og stendur á
því að finna óhlutbundið form sem hæfir verk-
inu. Eg sé ekki fyrir mér að ég muni fylgja
söguþræðinum fúllkomlega þótt ég muni gera
það að einhverju leyti. Ég finn að það hjálpar
mér mikið að ég hef áður samið verk upp úr
goðsögum,“ segir Uotinen og á þar við verkið
Kalevala sem hann samdi fyrir dansflokk
Borgarleikhússins í Helsinki. Verkið naut
mikilla vinsælda og var sýnt fyrir fullu húsi í
heilt ár.
„Kalevala byggði á finnskum goðsögum og
mér finnst ég hafa ákveðna tengingu við goð-
sögur, sama frá hvaða landi þær eru. Goðsög-
ur eru svipaðar milli landa, þær fjalla gjarnan
um baráttu góðs og ills og geta kennt okkur
ýmislegt, ef við læram þá yfir höfuð eitthvað,"
segir Uotinen.
Uotinen líst vel á samstarfið sem framund-
an er við þá sem koma að verkinu frá öðrum
Norðurlandaþjóðum. Eftir að hafa eytt tíma
hérlendis segist hann telja að íslendingar og
Finnar eigi margt sameiginlegt og líkist hvor-
ir öðrum hvað skapgerð og menningu varðar.
„Mér líst vel á samstarfið sem er framundan.
Ég er heppinn að fá þetta tækifæri og hepp-
inn að þekkja vel til á íslandi, en ég setti upp
verkið Night hér í fyrra með íslenska dans-
flokknum," segir Uotinen.
Eftir að Baldr hefur verið frumsýnt hér á
landi verður það sýnt í Bergen í Noregi og
síðan í Helsinki í Finnlandi. Allir þrír sýning-
arstaðirnir eru mjög ólíkir, til dæmis er það
sett upp í gamalli verksmiðju í Helsinki og
segir Uotinen að spennandi verði að finna
lausnir sem henta hverjum stað.
, 1 6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 15. MAÍ1999