Lesbók Morgunblaðsins - 15.05.1999, Blaðsíða 4

STYRJALDAR
ÁRINÁ
SUÐURIANDI
EFTIR GUÐMUND KRISTINSSON
Nýlega er komin út bók um ár síðari heimsstyrjaldar-
innar á Suðurlandi, en ein af þýðingarmeiri herstöðv-
um breska hernámsliðsins var í Kaldaðarnesi þar
sem gerður var flugvöllur á bökkum Olfusár. I bókinni
er margt rifjað upp sem nú er gleymt, til dæmis að
Dýsk herfluqvél qerði skotárás á Olfusárbrú oq síðar
á flugvöllinn í Kaldaðarnesi og braggahverfin þar.
Hér er gripið niður í bókina á tveimur stöðum.
ARLA morguns 10. maí
1940 urðu Sunnlendingar
þess varir, að allt síma-
samband við Reykjavík
hafði verið roflð. Fréttist
brátt austur fyrir fjall, að
um nóttina hefði landið
verið hernumið. Hermenn
streymdu á land í Reykjavík og hefðu tekið
mikilvægustu staði. Austur á Selfossi var ótt-
azt, að þetta væri þýzkur her, enda voru
sögusagnir um ókennilegar flugvélar yfír
Reykjavík. Oddviti Sandvíkurhrepps, Þor-
varður Guðmundsson, róaði fólk og sagði:
„Þeir taka ekki landið með tíu flugvélum!"
Brátt fréttist þó, hvers kyns var, og létti þá
mörgum. Þetta var 800 manna herlið úr Kon-
unglega brezka landgönguliðinu, 2nd Royal
Marine Battalion, undir stjóm Roberts Stur-
ges ofursta.
Þeir höfðu látið úr höfn við Clydefjörð á
vesturströnd Skotlands aðfaranótt 8. maí með
beitiskipunum Berwick og Glasgow í fylgd
tveggja tundurspilla, Fortune og Fearless.
Efnt hafði verið til herfararinnar í skyndi, og
herliðið var vanbúið og lítt þjálfað. Vélbyss-
um og sprengjuvörpum hafði verið skipað um
borð í kössum beint frá verksmiðjunum. Þeg-
ar komið var út á rúmsjó, voru kassarnir opn-
aðir, og hermennirnir fengu að æfa sig með
því að skjóta út á sjó.
Á leiðinni skall á útnyrðings stormur, svo
að hægja varð á siglingunni. Lögðust land-
gönguliðamir unnvörpum í sjóveiki og urðu
lítt búnir til stórræða. Og þegar kom að
sjálfri landgöngunni, kom í ljós, að ekki voru
um borð nema tvö kort. Annað var Islands-
kort en hitt var uppdráttur af Reykjavík, sem
einhver hafði teiknað eftir minni.
Upp úr hádegi komu íyrstu fímm herbíl-
amir austur að Selfossi með hermenn, sem
báru riffla og byssustingi. Þetta var um 40
manna lið, eitt „platoon“ úr B-Company. Eft-
ir smástanz við Tryggvaskála, þar sem þeir
keyptu brauð, héldu þeir rakleiðis út að Kald-
aðamesi. Þar vom sléttir valllendisbakkar við
Ölfusá, þar sem þýzki flugmaðurinn Wolfram
Hirth hafði lent einshreyfils flugvél 1. ágúst
1930 eftir 11 stunda flug frá Orkneyjum. Nú
reið mikið á að verða á undan Luftwaffe Gör-
ings á staðinn.
Þegar herinn ók í hlað að Kaldaðamesi, var
þar mikill mannsöfnuður íyrir norðan íbúðar-
húsið. Hreppstjóri Sandvíkurhrepps, Lýður
Guðmundsson í Litlu-Sandvik, var þar í óða
önn að bjóða upp kýr.
Þar var staddur Jón Sigurðsson frá Kald-
aðarnesi, skrifstofustjóri Alþingis, og tók her-
mennina tali. Tjáði hann foringjanum, að
þetta væri almennt uppboð á dánarbúi fðður
síns^ Sigurðar Ólafssonar, sem var sýslumað-
ur Árnesinga 1891-1915 og bjó í Kaldaðar-
nesi. Foringinn spurði, hvar flugvöllurinn
væri og var sagt, að hann væri þarna á bökk-
unum við ána. Auðséð var að hermennirnir
trúðu því ekki, að þetta gæti verið flugvöllur
en gengu þangað og skoðuðu aðstæður...
Fyrsta verk þeirra var að grafa gjótur og
skurði í bakkana við Ölfusá til þess að gera
Þjóðverjum ókleift að lenda þar flugvélum.
Virtust þeir óttast, að þýzkt fallhlífalið kæmi
á hverri stundu og hertæki þennan eina lend-
ingarstað flugvéla, sem þá var kunnur á Suð-
urlandi.
Bretar hervæða Kaldaðarnes
Hinn 17. maí komu fyrstu herflokkar
brezka landhersins til Reykjavíkur með far-
þegaskipunum Franconia og Lancastria, alls
3.816 hermenn. Það voru 1/6 og 1/7 battalí-
onir Duke of Wellington Regimenti og 1/5
West Yorkshire Regimenti úr 147. stórfylk-
inu, Infantry Brigade, sem var hluti af 49.
herdeildinni undir stjórn Harry Curtis her-
foringja. Liðsmenn 1/7 Duke of Wellington
regimentis fóm með tundurspili til Hafnar-
fjarðar og settu upp aðalstöðvar í Flens-
borgarskóla, en A-company bjó um sig í fisk-
húsi við höfnina.
Daginn eftir var eitt platoon úr A-
company, undir stjóm Elliots Hallas lautin-
ants, sent austur að Kaldaðamesi. Walter
Downs var yngstur þeirra, aðeins 19 ára, og
býr nú í Huddersfield. Hann lýsir þessu
þannig:
„Við vomm sendir til afskekkts sveitabæj-
ar á bökkum Ölfusár. Þar var okkur ætlað að
búa í stóra sýningartjaldi, en við sömdum við
bóndann að fá inni í útihúsi. Hlutverk okkar
var að fylgjast með flatlendinu, þar sem talið
var mjög hentugt að lenda fallhlífaliði. Við
vomm þarna í tæpa tvo mánuði og fómm þá
aftur til Hafnarfjarðar. Nokkmm mánuðum
síðar fómm við þangað aftur. Þá hafði brezki
flugherinn gert þar flugvöll og mikið um að
vera.“
Hinn 16. júní kom til landsins ein battalíon
úr Royal regiment of Canada, eins og áður er
getið. Eitt fótgönguliðs-company um 100
manns var sent austur fyrir Fjall til gæzlu
strandarinnar. Föluðu þeir bamaskólana á
Stokkseyri, Eyrarbakka og Selfossi en var
synjað og fóra þá að Kaldaðarnesi. Þar vom
þeir til 25. október 1940, er þeir sigldu til
Bretlands.
Þangað var nú komið allfjölmennt herlið,
sem fór að búa sig til frambúðar. í fyrstu
bjuggu yfirmenn í austurálmu Kaldaðarnes-
hússins en undirmenn í heyhlöðunni. Stórar
tjaldbúðir vora reistar norður af bænum,
flugvallargerð hafin og reistur fjöldi herskála
um haustið. Skotæfingar vora stundaðar
norður við Fjóshól og ratt þar úr hríðskota-
byssum, bændunum til hrellingar. Gerðist
brátt svo þröngt um búskap Guðmundar
bónda, að Stjórnarráðið sagði honum fyrir-
varalaust upp ábúðinni 21. júlí, en þá var
Kaldaðarnes orðið eign ríkissjóðs. Var honum
gert að yfirgefa staðinn samdægurs.
Hins vegar fengu þau Þorgrímur Grímsson
og Guðrún Guðmundsdóttir að búa á hjáleig-
unni Kálfhaga til vors 1942. Áttu þau margt
LOFTMYND af Kaldaðarnesflugvelli í maí 1941.
Þar má sjá 6 Hudson og 13 Fairey Battle flugvélar.
ina. Setti upp hestaleigu, og krakkarnir
teymdu undir hermönnunum, sem sumir
vildu helzt ótemjur, sem hentu þeim af sér.
Þá seldi hann þeim egg og mjólk, sem þeir
keyptu við lok mjalta í blikkmál, sem tóku
lítra.
Þá bjuggu þau Sigurgeir Ólafsson og Sig-
urlín Bjarnadóttir með tveimur gjafvaxta
dætram sínum á hjáleigunni Hreiðurborg,
sem er l'/2 km suðaustur frá Kaldaðarnesi.
Þar kom herinn sér upp útvarðstöð vorið
1941. Nokkrir hermenn komu gangandi frá
Kaldaðarnesi og grófu átta litlar skotgrafir í
túninu og hlóðu snyddum umhverfis. En þær
vora aldrei notaðar.
Þegar kanadísku hersveitirnar komu til
landsins 7. júlí 1940, var eitt kompaní Fusili-
ers Mont Royal sen að Kaldaðarnesi til gæzlu
flugvallarins og eitt platoon vélbyssúsveitar
Cameron Highlanders of Ottawa. Þeir slógu
tjöldum á flötunum fyrir vestan Kotferju, um
3 km fyrir austan Kaldaðarnes. Þar var
steyptur öflugur, tveggja hæða varðturn, þar
sem varðmenn voru lengi á verði og gættu
sprengjubyrgjanna vestur í Hraknesi. Sveitin
var systursveit skozku Cameron Highlander
sveitarinnar og gengu liðsmenn hennar því í
pilsum, hinum skrautlega þjóðbúningi Skota.
Með þeim kom stórskotaliðssveit úr 273. Fi-
eld Artillery Battery með 5 punda loftvarna-
byssur.
í ágúst 1940 komu liðsmenn 98. flugsveitar
brezka flughersins að Kaldaðarnesi til þess
að undirbúa komu fyrstu flugvélanna og
komu upp spítala fyrir flugherinn. Um vetur-
inn vann herinn af kappi að flugvallargerð
með fjölda íslendinga í vinnu. Þá voru
stöðugir flutningar austur að Kaldaðarnesi
með vistir og efni til flugvallarins.
Hiö Ijúfa líf
Ekki fer af því mörgum sögum, að her-
menn hafi stofnað til náinna kynna við konur
á Suðurlandi, enda var þeim bannað að sælqa
dansleiki íslendinga. Sjálfir efndu þeir
nokkrum sinnum til dansleikja í Camp Lee
hjá Vorsabæ og Camp Cameron uppi á Núpa-
fjalli. Var hópum kvenna ekið þangað á her-
bílum úr Reykjavík, og einnig voru stúlkur úr
nágrenninu ávallt velkomnar. Og nokkram
sinnum var stúlkum boðið á skemmtun í
HERMENN hans hátignar, Bretakonungs, við
Tryggvaskála. Þessir tveir virðast kornungir
og varla líklegir til stórræða.
barna, sem vora orðin stálpuð. Ekki taldi fjöl-
skyldan sig hafa lent í neinum erfiðleikum í
svo náinni sambúð við þetta fjölmenna herlið
og herlögreglan hafi verið þeim mjög vinsam-
leg. Á jóladag var þeim boðið á konsert í
stóru hlöðunni þar sem fjórar leikkonur
skemmtu, og þáðu þau síðan veitingar hjá
offíseranum í Kaldaðarneshúsinu. Heyskap
stunduðu þau úti í Straumnesi fyrir vestan
flugvöllinn og fengu vegabréf hjá herlögregl-
unni í varðstöðinni fyrir vestan Kálfhaga og
ávallt fylgd um flugvallarsvæðið.
Þorgrímur hafði góð viðskipti við hermenn-
^^sxs^mssmsssmsmssemmsEBsm

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LiSTiR 15. MAÍ 1999