Lesbók Morgunblaðsins - 15.05.1999, Blaðsíða 5

VÍGI hlaðið á bökkum Varmár, skammt frá Hveragerði.
HERBUÐIR Breta í Kaldaðarnesi umflotnar og flugvöllurinn á kafi í vatni 7 .mars 1943.
REYNT AÐ bjarga flugvellinum með sprengjuárásum á íshrönnina í Ölfusá 7. mars 1943.
BRETAVINNAN: íslenskir vörubílstjórar með bílana sína í flugvallargerðinni 1941.
Camp Selfoss. Einnig var nokkuð um það, að
konur kæmu úr Reykjavík og tækju sér far
með grjótflutningabflum út í Kaldaðarnesi til
þess að hitta hermenn, sem þær höfðu kynnzt
í Reykjavík.
Eitt haustið urðu yfirmannaskipti hjá flug-
hernum í Kaldaðarnesi. Efnt var til kveðju-
veizlu og Páli Hallgrímssyni sýslumanni boð-
ið, Birni Sigurbjarnarsyni og konu hans,
Önnu Eiríksdóttur, og nokkrum glæsilegum
stúlkum á Selfossi.
Veizlan var haldin í stórum, löngum
bragga, og mættu þar allir helztu yfii-menn
hersins í Kaldaðarnesi. Par var langborð, og
var Anna sett til borðs með þeim, sem var að
taka við. Hann var Skoti og hét McKenzie og
var í bláum búningi flugmanna. Hann gisti
síðar í Fagurgerði og var alveg eyðilagður yf-
ir að fá ekki viskí. Sagðist ekki geta skilið,
hvernig Björn gæti lifað án þess að hafa viskí.
I veislunni vai’ð hann hreifur og varð skraf-
drjúgt við Önnu. Hann sagði tvo bræður sína
hafa fallið í stríðinu og nú væri það skylda sín
að sjá til þess að ættin dæi ekki út. Spurði
hann Önnu, hvort hann gæti ekki fengið
stúlku til þess að þjóna sér, því að hann kynni
ekki að stoppa í sokka.
Bar var í öðrum enda braggans og veitt þar
eins og hver vildi. Svo var farið að dansa við
undirleik hljómsveitar flughersins. Spruttu
flugmennirnir úr sætum sínum til þess að
bjóða stúlkunum í dansinn, og varð af mikil
þröng. Toguðust einir tíu á um hverja eina.
Upphófust því brátt ógurleg slagsmál, því að
allir vfldu ylja sér við æskutöfra Selfoss-
dætra. Herlögreglan var kvödd á vettvang,
og tók góða stund að koma ró á og sefa ástar-
bríma hins konunglega flughers. Höfðu þá
nokkrir flugmenn hlotið glóðaraugu. Svo var
dansað þindarlaust til óttu. Pá ók flugherinn
gestum sínum heim á leið. En einhverjar Sel-
fossdætur munu hafa fylgt flugmönnunum
aftur út í Kaldaðarnes um nóttina.
í ritverkinu Virkinu í norðri eftir Gunnar
M. Magnúss segir hann mikill fjölda her-
manna hafa verið í Árnessýslu, einkum í
Kaldaðarnesi og á Selfossi. Þegar kom fram á
árið 1943 segir hann Lúðvík D. Norðdal, hér-
aðslækni á Eyrarbakka, hafa lýst „ástandinu"
þannig:
„Bæði hinar frjósömu meyjar og foreldrar
þeirra virðast beinlínis hreykin af sambandi
sínu við „verndarenglana." Telpa, 18 ára að
vísu, var að flytja úr einum landsfjórðungi í
annan og kom við í hinum þriðja á leiðinni.
Par hlotnaðist henni það happ að fá að veita
einum „verndaranna" þjónustu sína „með
góðum árangri." í fyllingu tímans, þ.e. þegar
liðnir voru 9 mánuðir frá viðkomunni á ...
fæddist fullburða drengur. Amma hans, en
móðir meyjunnar, gældi við hann, svo sem
vera bar, og var í sjöunda himni. „Ó, hvað
hann er sætur - svo sterkur - reglulega her-
mannlegur!“
Flúið undan órflóði
Þegar Bretar hófu gerð herflugvallar á
bökkum Ölfusár hjá Kaldaðarnesi, var þeim
bent á, að oft gerði á vetrum mikil flóð í ána,
sem beljaði þá yfir allt flugvallarsvæðið. Pó
að ekki bæri á árflóðum íyrstu þrjú árin, ótt-
uðust Bretar þetta mjög og báðu sýslumann
að koma upp viðvörunarkerfi við Hvitá og til-
kynna strax, ef árflóð væri í aðsigi.
Veturinn 1943 var óvenju harður á Suður-
landi með mikilli snjókomu og frosthörkum.
Vai- Hellisheiði alófær bifreiðum frá 12. febr-
úar til 23. marz og farin Þingvallaleið, sem
herinn hélt opinni með jarðýtum.
Hinn 1. marz gerði stórrigningar með asa-
hláku, sem hélzt í nokkra daga. Mikill vöxtur
hljóp í ár og læki, og Hvítá ruddist fram með
miklum jakaburði. Og 5. marz var látlaus
rigning með hlýindum. Við Kaldaðarnes fór
ísinn að hrannast upp og myndaði klakastíflu
milli bakka. Að morgni 6. marz var kominn
mikill vatnsflaumur með jakaburði í Ölfusá
við Selfoss. Var sýnilegt, að mikið árflóð var
hafið.
Um kvöldið hljóp Ölfusá upp fyrir austan
Kaldaðarnes og flæddi um fjölda herskála í
Camp Wood og suður yfir Kaldaðarnesveg og
einangraði herstöðina. Flugvöllurinn fór allur
undir vatn og brak og benzínbrúsa rak fram á
mýri. Fjöldi bragga, sem lægst stóðu, var
umflotinn vatni. Norðan árinnar fóru Ölfus-
forir undir vatn, og spurðu foringjar hersins í
Camp Lee Ögmund bónda í Vorsabæ, hvort
þeim væri óhætt þar.
Mikil skelfing greip um sig í Kaldaðarnesi
við þessar ólgandi hamfarir í náttmyrkrinu.
Bretar yfirgáfu marga herskála við flugvöll-
inn, og Bandaríkjamenn yfirgáfu stöðvar sín-
ar í Camp Eood og biðu brottflutnings í
Camp Duncan.
Um kvöldið var safnað saman öllum tiltæk-
um farartækjum á Selfossi og haldið út í
Kaldaðarnes. fyrir þeim fóru tveir herbílar
með sterka ljóskastara, og með í for var
sýslumaður sem túlkur. Ekkert flóð var sýni-
legt í Camp Duncan, en þar var safnað saman
ýmsum farangri, bakpokum og svefnpokum
og hermönnum, eins og komst á bílana og
haldið upp að Selfossi. Á eftir þeim lagði af
stað mikill fjöldi hermanna, sem streymdu
austur Kaldaðarnesveg á nánast óskipulögð-
um flótta og upp með Ölfusá í átt að Selfossi.
Einn hermaður villtist af leið og barði að dyr-
um í Stekkum, blautur og hrakinn.
Björn Sigurbjarnarson lýsti þessu þannig í
dagbók sinni 7. marz: „Ölfusá hljóp í Kaldað-
arnesi í gærkvöldi. Setuliðið var við þessu bú-
ið, og var mikil sveit manna flutt til Selfoss í
dag og komið þar fyrir í hermannaskálum,
gistihúsum, bflskúrum, á loftinu í vöru-
skemmu K.Á. og austur í Mjólkurbúi. Þar var
85 mönnum komið fyrir á háaloftinu. Hiti er
þar nægur. Segir sýslumaður mér, að setu-
liðsforsprakkarnir hafi tjáð sér, að þeir
þyrftu að flytja úr Kaldaðarnesi og koma iyr-
ir á Selfossi 15 hundruðum manna. Af þeim
voru hýst í húsakosti þeim hér, sem Islend-
ingai' lögðu til og talinn er upp hér að ofan,
500 manna. Hinum hefur verið vísað til gist-
ingar í hermannaskálum hér. Slíkur múgur
og margmenni hefur aldrei áður gist á Sel-
fossi.“
í Tryggvaskála var svo mikil þröng, að rétt
var hægt að opna útihurðina. I salnum var
borðum og stólum staflað upp undir loft og
skipzt á um að sofa á gólfinu. Reynt var að
þuiTka af þeim fötin og veita þeim beina, eins
og unnt var. Um morguninn var þeim veitt te
og brauð. Pá var Daníel Bergmann bakari bú-
inn að baka mikið af bollum og snúðum fyi'ir
bolludaginn, og seldist það allt á skömmum
tíma.
Síðdegis kom fjöldi herbíla úr Reykjavík og
flut.ti hermennina til Reykjavíkur. Farin vai'
Þingvallaleið, enda Fjallið lengi búið að vera
ófært. Talsvert týndist af borðbúnaði í
Tryggvaskála í þessum þrengslum. Brezki yf-
irmaðurinn vildi ekki gera veðm- út af því og
spurði Brynjólf gestgjafa, hvað kosta myndi
að kaupa það allt nýtt. Greiddi síðan allt út í
hönd og skrifaði á reikninginn: Fyrir gistingu
og serveringu.
Höfundurinn er fræöimaður ó Selfossi.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 15. MAÍ 1999 5